«فرزند کویر و نیم قرن خدمت در صنعت نفت» خاطرات تاریخ شفاهی مهندس سید کاظم وزیری هامانه، حاوی اطلاعات ارزشمندی از شیوه اداره شرکت نفت پیش از انقلاب و خاطراتی کلیدی از بعد از انقلاب است. این هشتمین شماره از داستان «فرزند کویر» است، که در آن مهندس هامانه درباره چگونگی تاسیس اوپک و ساختار و وظایف آن سخن گفته است.
در سال ۱۳۳۹ش / 1960 م اعتراض کشورهای تولید کننده نفت مانند ونزوئلا، ایران، عراق، عربستان و کویت به سیاست شرکت‌های نفتی مشهور به «هفت خواهران» که قیمت نفت را پائین نگه می‌داشتند، نتیجه داد و پس از گردهمایی در بغداد همه اعضای اولیه بر تأسیس سازمان اوپک توافق کردند. اصلی‌ترین وظیفه سازمان اوپک تعیین قیمت نفت و تعیین میزان تولید بود که تاکنون ادامه دارد. ایران نقش محوری در بین اعضا داشت. فؤاد روحانی مدیر حقوقی شرکت ملی نفت ایران برای چهار سال پیاپی دبیرکلی اوپک را عهده‌دار بود. تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی وزیر دارایی به نمایندگی از طرف ایران در جلسات اوپک شرکت می‌کرد ولی پس از آن، وزیر نفت در این اجلاس حضور پیدا می‌کند.
اوپک (سازمان کشورهای صادرکننده نفت)
اوپک که به فارسی سازمان کشورهای صادر کننده نفت نامیده می‌شود، در کنفرانسی که طی روزهای ۱۰ تا ۱۴ سپتامبر ۱۹۶۰م / ۱۳۳۹ش در بغداد با حضور نمایندگان کشورهای ایران، عراق، کویت، عربستان سعودی و ونزوئلا برگزار شد؛ بنیان گذاشته شد. بعدها کشورهایی نظیر قطر، اندونزی، لیبی، امارات متحده عربی، نیجریه، اکوادور و گابن به عضویت اوپک درآمدند و تعداد اعضای اوپک، به سیزده کشور افزایش یافت.
در پی درخواست کشور آفریقایی آنگولا برای عضویت در سازمان کشورهای صادر کننده نفت، نشست وزیران نفت اوپک، روز ۱۴ دسامبر ۲۰۰۶ در شهر ابوجای نیجریه به صورت فوق‌العاده برگزار شد و با عضویت این کشور در اوپک موافقت گردید. در ضمن کشور اکوادور از آخر سال ۱۹۹۲ عضویت خود را در اوپک به حال تعلیق درآورد، ولی از اوایل سال ۲۰۰۷ بار دیگر تمایل خود را برای عضویت در این سازمان اعلام کرد. گابن نیز از ابتدای سال ۱۹۹۵ از عضویت این سازمان خارج شد.
اهداف اصلی اوپک همان‌طور که در اساسنامه این سازمان اعلام شده، هماهنگ کردن و وحدت بخشیدن به سیاست‌های نفتی اعضا و تعیین بهترین شیوه‌ها برای حفظ منافع آنها به طور انفرادی و جمعی است. همچنین این سازمان در پی راه‌های مختلف برای تضمین قیمت‌های بازار جهانی نفت از طریق حذف نوسانات مضر و غیر ضروری است.
در اهمیت این سازمان کافی است گفته شود هر اقدام و تصمیمی که در صنعت نفت در سطح جهانی به عمل می‌آید یا گرفته می‌شود، اوپک به نحوی در آن مؤثر است. اوپک در زمینه ارتباط بین کشورهای صادرکننده نفت و شرکت‌های بین‌المللی نفت و در تامین انرژی جهان نقش اساسی دارد. در بیشتر کشورهای عضو اوپک، شرکت‌های بزرگ بین‌المللی نفت، تولید و کنترل این صنعت را بر عهده دارند که منافع اغلب آنها با منافع صاحبان حقیقی نفت در یک مسیر نیست. شرکت‌های بین‌المللی نفت همواره جبهه واحد و محکمی در مقابل خواسته‌های مشروع و به حق کشورهای صادر کننده نفت تشکیل داده و هنوز هم می‌دهند، در حالی که کشورهای عضو قبل از تشکیل اوپک مجبور بودند به تنهایی با کارتل‌های نفتی روبه‌رو بشوند و کمتر به حقوق خود دست می‌یافتند، پس از تشکیل اوپک، این وضعیت تا حدی به نفع اعضاء تغییر یافته است.
با توجه به اینکه سازمان اوپک با اتحاد کشورهای تولیدکننده تأسیس شد و نیروی جدیدی را در صحنه جهانی در مقابل کارتل‌ها به وجود آورد، طبق اساسنامه اوپک کشورهایی که از صادرکنندگان عمده نفت خام هستند، می‌توانند درخواست بدهند که در این سازمان عضو شوند.
هدف‌های اوپک عبارت است از وحدت بخشیدن به سیاست‌های نفتی کشورهای عضو و تعیین بهترین طریق حفظ منافع دسته جمعی آنها، ایجاد هماهنگی در سیاست کلی کشورهای عضو از نظر مسائل مربوط به صنعت نفت، جمع‌آوری اطلاعات و آمار نفتی مربوط به کشورهای عضو و سایر کشورهای تولید کننده و در اختیار اعضاء قرار دادن این اطلاعات.
در سال‌های اولیه تشکیل اوپک، کشورهای صنعتی و شرکت‌های خریدار نفت، این سازمان را به رسمیت نمی‌شناختند و از تماس مستقیم با آن خودداری می‌کردند و حتی وجود آن را نادیده می‌گرفتند؛ اما به تدریج به اهمیت این سازمان پی بردند و مجبور به شناسایی و مراعات خواسته‌های آن شدند.
در تشکیلات اوپک باید از سه ارگان کنفرانس، هیئت عامل و دبیرخانه نام برد. کنفرانس، عالی‌ترین جایگاه این سازمان را داراست که با حضور کلیه نمایندگان کشورهای عضو (وزرای نفت)، لااقل سالی دو بار تشکیل می‌شود. در کنفرانس، هر عضو دارای یک رأی است. اهم وظایف کنفرانس عبارتست از: تعیین خط مشی سازمان و ارائه راه‌کارها و نحوه اجرای آن، بررسی گزارش هیئت عامل در خصوص امور جاری سازمان، تعیین دبیرکل و قائم مقام دبیرکل، تعیین میزان تولید نفت و رسیدگی به عملکرد کشورها در مقایسه با سهم تولید مصوب.
هیئت عامل عبارت است از نمایندگان کشورهای عضو که این هیئت، موظف به اجرای تصمیمات کنفرانس و تهیه گزارش و توصیه‌های لازم برای کنفرانس و اظهار نظر نسبت به گزارش‌ها و تنظیم بودجه سالانه و تعیین حسابرسی است. دبیرخانه هم مسئول امور اجرایی سازمان است. دبیرخانه دارای یک دبیر کل و یک قائم مقام و تعدادی کارمند است. دبیر کل برای مدت یک سال به ترتیب حروف الفبای لاتین انتخاب می‌شد ولی از چند سال قبل انتخاب از بین نامزدهای کشورهای عضو صورت می‌پذیرد. اوپک یک بخش تحقیقاتی نیز دارد که زیر نظر دبیرخانه، تحقیقات لازم را برای این سازمان انجام می‌دهد و دارای سه بخش مطالعات انرژی، تحلیل بازار نفت و خدمات اطلاعاتی است. کمیسیون اقتصادی اوپک نیز رکن دیگر این سازمان است که به صورت یک بخش تخصصی در چارچوب ضوابط دبیرخانه عمل می‌کند و هدف آن، کمک به سازمان در تقویت ثبات بازار جهانی نفت است.
مقر دبیرخانه اوپک تا سال ۱۹۶۵م در شهر ژنو سوئیس بود و در این سال با تصویب کنفرانس وزیران، به وین در اتریش منتقل شد و از سال ۱۹۷۷م نیز در ساختمان کنونی در کنار کانال دانوب مستقر است. اتریش کشوری است که تحمل افکار و عقاید مختلف را دارد و ظاهرا علیه کشور خاصی موضع نمی‌گیرد. پس می‌تواند اتفاقات بزرگ و اثرگذار را میزبانی کند. اعضای این سازمان به طور معمول، هر سال دو نشست (ماه می، ماه دسامبر) برگزار می‌کنند. همچنین اعضا می‌توانند برگزاری نشست فوق‌العاده را نیز درخواست کنند. پیش از پیروزی انقلاب، وزیر دارایی ایران در جلسات اوپک شرکت می‌کرد ولی از زمانی که وزارت نفت شکل گرفت، وزیر نفت در نشست‌ها و جلسات شرکت می‌کند.
اوپک در سال ۲۰۰۵ برای نخستین مرتبه اقدام به معرفی شاخص قیمت نفت خود کرد که به نام «سبد نفتی اوپک» شناخته می‌شود. سید نفتی اوپک شامل نفت مخلوط ساهارا (الجزائر)، گیراسول (آنگولا)، اورینت (اکوادور)، رابی لایت (گابن)، سنگین ایران (ایران)، سبک بصره (عراق)، صادراتی کویت (کویت)، السدر (لیبی)، سبک بونی (نیجریه)، قطر مارین (قطر)، سبک عرب (عربستان)، موربان (امارات) و مری (ونزوئلا) است.
