انتشار کتاب اسرار هزارساله حکمی زاده بازتابهای نامطلوبی بین عموم جامعه اسلامی و نخبگان داشت. به دنبال آن، موجی از مخالفتها با این کتاب و نویسندهاش و نیز مخالفت با جریان سلفی اندیش در میان متدینین شکل گرفت. بهطور مشخص حوزههای علمیه، بهویژه حوزه قم، در مقابل این کتاب، دست به تولید آثار تبیینی و دفاعی زدند. سوابق حوزوی نویسنده و اینکه وی فرزند یکی از عالمان مطرح دینی قم بود، در تشدید فضای منفی علیه او و تحریک احساسات حوزویان مؤثر بود. از نظر بسیاری از روحانیون، این امر به معنای رسوخ اندیشههای جریان سلفی و کسروی به درون حوزههای علمیه بود که احتمال میرفت منجر به بدبینی و انحراف بزرگ در میان طلاب جوان شود. رژیم پهلوی هم گرچه با انتشار این نوع تفکرات موافق بود و آرزوی انزوای تفکر اسلام ناب را داشت؛ اما برای حفظ خود از نگاه غضبآلود مردم مسلمان ایران و نیز برای متهم نشدن به همراهی با حکمی زاده و کسروی، مجله پرچم را بهصورت موقت توقیف کرد.۱
در یک نگاه کلی، واکنشها و نقدهای وارده بر «اسرار هزارساله» در سه بخش قابل تقسیم هستند:
یک. صدور بیانیه و اطلاعیه مانند بیانیه انجمن تبلیغات اسلامی. این بیانیهها معمولاً در نشریات دینی منعکس میشد و در حد خود در افشای انحرافات این جریان مؤثر بود.
دو. نقد کلی به افکار و رویکردهای انحرافی نویسنده اسرار هزارساله و همفکران او. مانند نقدهای محمد رفیعی و سرمقالههای آقای نوریانی که در اکثر شمارههای نشریه آیین اسلام در سال ۱۳۲۳ به چاپ رسید. برخی از این نقدها به شکل مستقیم و برخی بهصورت غیرمستقیم، کسروی، حکمی زاده و همفکران آنها را نقد میکردند.
سه. نگارش نقدهای علمی و استدلالی و تبیینی. ازجمله میتوان به کتابهایی چون «جواب اسرار هزارساله»۲، «رساله پاسخنامه اسلامی؛ رد بر اسرار هزارساله»۳، «پاسخ کتاب اسرار هزارساله»۴، «کشفالأستار»۵ و «کشف اسرار» امام خمینی(ره) اشاره کرد. بازخوانی جوابیهها و ردیه های حوزویان به کتاب اسرار هزارساله از حیث تاریخی برای شناخت فضای دهه بیست شمسی، بسیار حائز اهمیت است.
قابل ذکر است که حکمی زاده بعد از مواجهشدن با ردیه های حوزوی و بهویژه با دیدن کتاب کشف اسرار، برای همیشه منزوی شد و از کارهای فکری کناره گرفت و در خفا به فعالیتهای اقتصادی روی آورد و از کارهای افراطی دوران جوانیاش فاصله گرفت و سالها بدون حاشیه به فعالیتهای اقتصادی پرداخت و تا بعد از پیروزی انقلاب اسلامی هم زنده بود ولی کسی از او اطلاعی نداشت تا اینکه در سال ۱۳۶۶ش در تهران درگذشت. در ادامه مهمترین آثار و ردیه های تولیدشده ذکر میشود:
۲- ۱. کشف الأستار مرحوم خالصی زاده
در پی انتشار اسرار هزارساله، یکی از فرزندان مؤسس حوزه قم در نامهای به مرحوم خالصی زاده، از او خواست که پاسخی به شبهات حکمی زاده بنویسد. مرحوم خالصی زاده نیز در پاسخ به شیخ مهدی حائری ابتدا نامهای چندصفحهای نوشت.۶
مرحوم خالصی زاده در جواب به شبهات سیزدهگانه حکمی زاده در اسرار هزارساله، سلسله مقالاتی را با عنوان «رساله جوابیه (جواب سیزده سؤال اسرار هزارساله)» در مجله آیین اسلام منتشر کرد۷ که این مقالات سرانجام به شکل کتابی توسط چاپخانه تابان و به همت محمدحسین محمدی اردهالی به چاپ
رسید.
مرحوم خالصی زاده مدت کوتاهی در میانه انتشار نقدهایش علیه اسرار هزارساله از تبعید رضاخانی رها شد.۸
۲- ۲. نقد شیخ عباس صفایی حائری
مرحوم شیخ عباس صفایی حائری، امام جماعت مسجد نو قم (پدر مرحوم شیخ علی صفائی معروف به عین. صاد.)، نیز جوابیهای بر کتاب اسرار هزارساله نوشت که بهصورت پاورقی در روزنامه استوار قم (به صاحب امتیازی و مدیرمسئولی ابوالفضل طهماسبی) منتشر شد.۹
اولین شماره این جوابیه، در استوار شماره ۶۳۸، مهرماه ۱۳۲۳ منتشر گردید و آخرین مطالب این کتاب در شماره ۶۶۹، در روز ۲۴ خرداد ۱۳۲۴ مندرج گردید و درج آن حدود ۹ ماه طول کشید. متن این جوابیه در ۲۵ شماره تحت عنوان «پاسخ کتاب اسرار هزارساله» منتشر گردید و ۴ شماره هم مقدمه داشت که تحت عنوان «نظری به گذشته و امروز اسلام» درجشده بود.۱۰
از آنجا که مرحوم صفایی در برخی موضوعات (مانند استخاره) نظریات حکمی زاده را پذیرفته بود، با انتشار این جوابیه اعتبار خود را تا حدودی از دست داد و خود نیز مورد نقد و تشکیک حوزویان قرار گرفت.۱۱
۲- ۳. نقد شیخ محمدعلی همتآبادی
شیخ محمدعلی همتآبادی از علمای ساکن تهران، کتابچهای ۲۰ صفحهای با قطع رقعی در سال ۱۳۶۴ قمری نوشت. جوابیه وی با عنوان «رساله پاسخنامه اسلامی؛ رد بر اسرار هزارساله»۱۲ توسط چاپخانه علمی به چاپ
رسید.۱۳
۲- ۴. سایر جوابیهها و واکنشها
گذشته از جوابیههای تفصیلی، برخی نقدهای موردی و کلی نیز در واکنش به جزوه حکمی زاده انتشار یافت که غالباً فاقد محتوای عمیق و منسجم علمی بود بلکه کلیت شخصیت و آراء و اثر جنجالی حکمی زاده را مورد نقد قرار میداد.
گفتنی آنکه در برخی از این نقدها، از زبان طنز و کنایه و تمسخر نیز استفاده شد. مانند نقد آقای محمد رفیعی (طالقانی) به حکمی زاده در نشریه آیین اسلام با عنوان «اسلام سلفی».۱۴
یا نامه آقای توحیدی به کسروی که منتشرکننده اسرار هزارساله و حامی جدی آن بود.۱۵ همچنین بهعنوان نمونه میتوان به مواردی همچون «پیام نورالدین قریشی»، «جوابیه انجمن تبلیغات اسلامی به سخنپراکنیهای ضد دینی کسروی»۱۶ و «دعوت به مناظره کسروی توسط آیتالله سید نورالدین حسینی» اشاره کرد که البته از سوی کسروی مورد توجه قرار نگرفت.۱۷ بیانیه انجمن تبلیغات اسلامی در محکومیت کتاب حکمی زاده نیز از جمله واکنشهای حائز اهمیت است.
گویا این انجمن قریب به دو ماه جلسات مناظره مکتوبی را پس از انتشار کتاب اسرار هزارساله داشته است.۱۸ هرکدام از این جوابیهها به سهم خود در تضعیف گفتمان شبه سلفی توفیقاتی حاصل کرد اما با این وجود نتوانست پاسخی تمامکننده و خدشهناپذیر و همهجانبه به ادعاهای حکمی زاده و کسروی تلقی گردد و شبهات آنان همچنان در جامعه ایرانی، خصوصاً محافل مذهبی و مجامع نخبگانی گسترش مییافت و از اینرو نگارش جوابیه از سوی امام خمینی(ره) بهعنوان یک تکلیف شرعی تلقی شد و ایشان کتاب ارزشمند «کشف اسرار» را به رشته تحریر درآوردند.
پانوشتها:
۱- پرچم دو هفتگی پس از انتشار شماره ۱۲ در نیمه دوم شهریور ۱۳۲۲ توقیف گردید. اقدام برای جلوگیری از انتشار پرچم، ظاهراً با ارسال نامه مورخ ۲۱/۴/۱۳۲۲ش از سوی حسن اسفندیاری محتشمالسلطنه، رئیس مجلس شورای ملی دوره سیزدهم، مبنی بر ضد دین بودن پیمان و پرچم به نخستوزیر وقت علی سهیلی، و انعکاس آن به فرمانداری نظامی آغاز شد فرمانداری نظامی هم طی نامه مورخ ۱۱/۵/۱۳۲۲ش به نخستوزیر اطلاع داد که به شهربانی دستور داده شده است تا از انتشار مجله پرچم به علت درج مقالات «خلاف دیانت اسلام» جلوگیری کنند، سرانجام این نامهنگاری آن بود که هیئت وزیران در جلسه مورخ ۲۱/۶/۱۳۲۲ش توقیف ۱۷ نشریه و از آن جمله پرچم را تصویب کرد. ر.ک: اسناد مطبوعات ایران (۱۳۲۲-۱۳۲۰ش)، به کوشش غلامرضا سلامی و محسن روستایی، تهران: سازمان اسناد ملی ایران، پژوهشکده اسناد، ۱۳۷۶-۱۳۷۴. ج۱، ص۳۳، ج۲، ص۲۷۸-۲۷۷.
۲- کتابچه کوچکی به نام «جواب اسرار هزارساله» منتشر شد که روی جلد این کتابچه «چاپ قم» درجشده و سایر مشخصات نشر را نداشت و نویسنده آن و تاریخ انتشارش هم معلوم نبود ولی در قطع رقعی در ۲۸ صفحه منتشر گردید. ر.ک: جواب اسرار هزارساله، تمامی صفحات.
۳- شیخ محمدعلی همتآبادی از علمای ساکن تهران، کتابچهای را در رد حکمیزاده در ۲۰ صفحه با قطع رقعی در رمضان المبارک ۱۳۶۴ق (مطابق مرداد ۱۳۲۴) در چاپخانه علمی تهران منتشر کرد. ر.ک: مؤلفین کتب چاپی، ج۴، ص۴۴۹-۴۴۸؛ رساله پاسخنامه اسلامی، تمامی صفحات.
۴- جوابیه شیخ عباس صفایی حائری. ۵- شیخ محمد خالصیزاده (فرزند مرحوم آیتالله شیخ مهدی خالصیزاده) زمانی که در تبعیدگاهش در کاشان به سر میبرد، جوابیهای با نام «کشفالاستار: جواب بر اسرار هزارساله» در ۵۶ صفحه نوشت و با سرمایه محمدحسین محمدی اردهالی در چاپخانه تابان در سال ۱۳۲۳ به چاپ رساند. ر.ک: کشفالاستار، ص۱؛ الذریعه، ج۱۸، ص۱۰؛ فهرس التراث، ص۷۳۴؛ «همزاد کشف اسرار یا نقدی دیگر بر اسرار هزارساله»، فصلنامه یاد، پاییز و زمستان ۱۳۹۱، ش۱۰۶-۱۰۵، ص۲۸-۱۷. خالصیزاده این کتاب را از سری کتابهای «المعارفالحمدیه» نام نهاد که از حدود ۲۰ سال پیش، کتابهایی در موضوعات مختلف اسلامی از همین سری را نشر داده بود. اولین جلد از سلسله کتابهای مذکور را در اوان جوانی درباره مباحث فلسفه توحید نوشته بود که در سال ۱۳۴۱ق(۱۳۰۱ش) در مصر به چاپ رسید و در حوزه تحت مدیریت پدرش به عنوان کتاب درسی قرار گرفت و در ایران با نام «معارف محمدی» توسط حیدرعلی قلمداران به فارسی ترجمه و در سال ۱۳۷۰ق منتشر گردید. ر.ک: مبارزات آیتالله شیخ محمد خالصیزاده به روایت اسناد، ص۱۹.
۶- «همزاد کشف اسرار (نقدی دیگر بر اسرار هزارساله)»، فصلنامه یاد، سال بیستوهشتم شماره ۱۰۵(پیاپی۱۰۶، پاییز و زمستان۱۳۹۱). ص۲۶-۲۳. خالصیزاده هم در ابتدای کتاب «کشفالاستار» پاسخ نامه خود به شیخ مهدی را آورده است و به نوعی کتاب «کشف الاستار»، در قالب پاسخ به نامه شیخ مهدی نگاشته شده است و خالصیزاده از حائری درخواست میکند که تا حد توان آن را منتشر نماید. ر.ک: خالصیزاده، محمد، کشفالاستار، ص۴-۲.
۷- آیتالله خالصیزاده، رساله جوابیه (جواب سیزده سؤال اسرار هزارساله)، آیین اسلام، شماره۵، ۲۶/۰۱/۱۳۲۳، ص۲و۳. آیین اسلام، شماره ۶، ۰۲/۰۲/۱۳۲۳، ص۲. آیین اسلام، شماره ۷، ۰۹/۰۲/۱۳۲۳، ص۲. آیین اسلام، شماره ۸، ۱۶/۰۲/۱۳۲۳، ص۲. آیین اسلام، شماره ۹، ۲۳/۰۲/۱۳۲۳، ص۲. آیین اسلام، شماره ۱۲، ۱۲/۰۳/۱۳۲۳، ص۲. آیین اسلام، شماره ۱۴، ۲۶/۰۳/۱۳۲۳، ص۲.
۸- رعد امروز، یکشنبه ۱۷اردیبهشت ۱۳۲۳، شماره ۱۵۲.
۹- این نشریه در دهه بیست شمسی به صورت هفته نامه منتشر میشد و معمولا در هر ماه، چهار شماره از آن در شرکت سهامی چاپ اراک، در ۴ صفحه منتشر میشد و در قم توزیع میگردید. در این جریده معمولا مطالبی از علما و بزرگان حوزه قم منتشر میشد که بعضی از آنها به صورت سلسلهوار درج میشد و نیز اخبار شهر قم و اخبار حوزه را هم بازتاب میداد.
۱۰- خانبابا مشار در کتابش با عنوان «مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی از آغاز چاپ تاکنون» که در دهه ۴۰ منتشر کرده، از کتابچه کوچکی که در ۲۵ صفحه به نام «جواب اسرار هزارساله» نام میبرد که گرچه او نتوانسته نویسنده و تاریخ انتشار این جزوه را کشف کند و تنها به محل نشر اشاره کرده، اما به نظر میرسد منظور همین جزوه باشد. وی چنین نوشته است: «جواب اسرار هزارساله، قم، بیتا، سربی، رقعی، ۲۵ص.» ر.ک: خانبابا مشار، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی از آغاز چاپ تاکنون، بیتا، بینا، ۱۳۴۱، ج۲، ص۱۶۰۳.
۱۱- هفتاد سال خاطره آیتالله سیدحسین بدلا، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۸. ص۲۰۳.
۱۲- محمدعلی همتآبادی، رساله پاسخنامه اسلامی؛ رد بر اسرار هزارساله، طهران، ۱۳۶۴ق، سربی، رقعی، ۲۰ص.
۱۳- خانبابا مشار، مولفین کتب چاپی فارسی و عربی از آغاز چاپ تاکنون، بیتا، بینا، ۱۳۴۱، ج۴، ص۴۴۹-۴۴۸.
۱۴- محمد رفیعی، «اسلام سلفی: پیش خرید نمودن علیاکبر حکمیزاده دین اسلام را از احمد کسروی»، آیین اسلام، شماره ۸، ۱۶/۰۲/۱۳۲۳، ص۴.
۱۵- «رونوشت نامه آقای توحیدی به آقای کسروی»، آیین اسلام، شماره۲۳، ۲۷/۰۵/۱۳۲۳،ص۵.
۱۶- آیین اسلام، شماره ۲۸، ۰۷/۰۷/۱۳۲۳، ص۱۷ و ۱۲-۶.
۱۷- همان، شماره ۲(شماره مسلسل ۵۴)، ۱۷/۰۱/۱۳۲۴، ص۷-۶.
۱۸- همان، شماره۵، ۲۶/۰۱/۱۳۲۳، ص۷.
