به همت معاونت پژوهش مجتمع آموزش عالی تاریخ، سیره و تمدن اسلامی و با همکاری گروه علمی تاریخ اسلام و انجمن علمی دانش پژوهشان تاریخ اسلام، کرسی علمی- ترویجی با عنوان:«رفتار شناسی سیاسی آيتالله العظمی بروجردي در مواجهه با جریانات سیاسی- مذهبی(مطالعه موردی: فدائيان اسلام)» برگزار شد. سخنران این کرسی حجت الاسلام والمسلمین دکتر علی اکبر عالمیان عضو هیئت علمی جامعه المصطفی العالمیه و ناقدان آن نیزحجت الاسلام والمسلمین دکتر مهدی ابوطالبی معاون پژوهشی موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی و دانشیار گروه تاریخ معاصر این موسسه و استاد ناصر باقری بیدهندی عضوهیئت علمی جامعه المصطفی العالمیه بودند.
در ابتدای این جلسه، حجت الاسلام والمسلمین سیدمجتبی اوصیاء معاون پژوهشی مجتمع آموزش عالی تاریخ و مدیر کرسی با تشکر از سخنران و ناقدان، موضوع مورد بحث را یکی از مباحث مهم، مسئله محور و کاربردی دانست و از سخنران جلسه خواست تا به ارائه نظریه خود بپردازد.
سپس دکترعلی اکبرعالمیان به ارائه بحث پرداخت. وی در ابتدا با اشاره به این نکته که آیت الله العظمي حاج آقا حسين بروجردي از مراجع بزرگ تقلیدی بود که در یکی از حساس ترین دوره های تاریخ معاصر، زعامت شیعیان را بر عهده گرفته بود، گفت: «آیت الله بروجردي در دوره حدودا 16 ساله زعامت خود با اوضاع سیاسی و اجتماعی پیچیده ایران مواجه شده بود که در کنش های سیاسی او تاثیر فراوان گذاشته بود.» وی با تاکید بر این نکته که بنابر برخی مصالح و مقتضیات زمانه، اين مرجع فرزانه نقشي «حاشيه‌اي» و «محتاط» در عرصه سياست جامعه ايفاء مي‌نمود، افزود: «با این حال مي‌توان گفت كه آيتالله بروجردي از عالمان موافق مقوله سياست بود كه هر چند بنا بر دلايلي به طور مستقيم در مسائل سياسي دخالت نمي‌كرد، اما بيگانه با سياست نبود.»
دکتر عالمیان در ادامه به گروه جمعیت فدائيان اسلام اشاره کرد و با تاکید بر این نکته این گروه یکی از جریانات مهم عصر زعامت آیت الله بوده و کنش های سیاسی فراوانی را انجام داده است، به شبهات صورت گرفته درباره چگونگی تعامل آيتالله بروجردي با فدائيان اسلام اشاره کرد و گفت: «درباره اين كه موضع آيتالله بروجردي در قبال فدائيان اسلام چه بود، دو ديدگاه عمده در تاريخ وجود دارد. يك ديدگاه؛ آيتالله بروجردي را مخالف اين جريان تلقي مي‌كند و ديدگاه ديگر وي را موافق اين جريان مي‌داند.»
عضو هیئت علمی جامعه المصطفی العالمیه با اشاره به این نکته که معتقد به نگاه سومی است که به نوعی می توان جمع بین این دو نگاه دانست، این نگاه را عبارت از این دانست که آيتالله بروجردي با اصل فداییان اسلام مخالفتی نداشت اما در آن دوره با اقدامات آنان به خاطر وجود مصالحی مخالف بود.
وی این مدعای خود را با طرح دو پرسش و پاسخ به آن مورد بررسی و تحلیل قرار داد و گفت:« پرسش اول اینکه آیا مخالفت نسبی آیت الله با برخی اقدامات فداییان، ناشی از سیاسی نبودن این مرجع تقلید و مخالفتش با سیاست بود؟ پرسش دوم هم این که در صورت منفی بودن پاسخ پرسش اول، به چه علل و عواملی آيتالله بروجردي با برخی اقدامات فداییان اسلام مخالفت می کرد؟»
استاد مجتمع آموزش عالی تاریخ، سیره و تمدن اسلامی در پاسخ به پرسش اول، به بررسی اندیشه و عمل آيتالله بروجردي درباره سیاست پرداخت و باآوردن شواهد و قرائنی نظیر: تاثیر پذیری از استاد خودش آخوند خراسانی، عدم اعتقاد به جدایی دین از سیاست با توجه به مکتوبات و اقوال مستقیم خودش، اقدامات سیاسی نظیر برخورد با رضاخان و همین طور تهدید محمدرضا شاه در مسائلی از قبیل: تشکیل مجلس موسسان، رژه دختران بی‌‌حجاب به مناسبت روز کشف حجاب، طرح اصلاحات ارضی، ازدواج محمدرضا شاه با شاهزاده ایتالیایی، مقابله با جریان بهائیت و…. نتیجه گرفت که آيتالله بروجردی یک «مرجع سیاسی» بود و معتقد به «اقدام سیاسی» و «حضور در صحنه سیاست» بود.
حجت الاسلام عالمیان در پاسخ به پرسش دوم، به بررسی و تحلیل علل مخالفت آيتالله بروجردي با برخی اقدامات فداییان اسلام پرداخت و با تاکید بر این نکته که آيتالله بروجردي به دلایلی چند، در دوران زعامت خود، علیرغم سیاسی بودن، همواره سعی در کناره‌‌گیری از امور کلان سیاسی داشت، به دو عامل اصلی و فرعی در این قضیه اشاره کرد و در تحلیل عوامل اصلی به عواملی نظیر: تجارب سیاسی گذشته و وجود ذهنيت منفي، مصلحت سنجي و صیانت از حوزه بازسازی شده اشاره کرد و عواملی نظیر: برخی از کنش های فدائيان اسلام در فضای ملتهب آن زمان، تحريك برخی از اطرافيان آيتالله بروجردي و همین طور تحريك برخی از اطرافيان نواب را از عوامل فرعی مخالفت آيتالله بروجردي با برخی اقدامات فداییان اسلام ذکر کرد و افزود: «دو عامل «تمرکز مدیریتی برای بازسازی حوزه» و «پرهیز از احتمال شکل‌گیری یک حرکت سیاسی به نام روحانیت» آیه الله را از هر گونه دخالت کلان در مسائل سیاسی باز می‌داشت.از اين رو نسبت به اقدامات سیاسی در حوزه ها بدبین بود و طبعا اقدامات سیاسی فداییان اسلام نیز مورد رضایت او نبود.»
مدیر گروه تاریخ و سیره پژوهشکده حج و زیارت همچنین گفت: «آيتالله بروجردي از يك سو به عنوان رهبر شيعيان جهان نمي‌توانست نسبت به رويدادهاي مهم سياسي بي‌تفاوت باشد. از سوي ديگر باتوجه به آن كه وي به عنوان زعيم حوزه‌هاي علميه به حساب مي‌آمد مي‌بايست با تدبير ويژه از حريم حوزه و روحانيت نيز صيانت كند. از اين رو نسبت به جرياني كه توسط جمعيت فدائيان اسلام درجامعه پيش آمده بود حساسيت ويژه‌اي پيدا كرده بود.»
وی با تاکید بر این نکته که با اين همه نبايد آيتالله بروجردي را مخالف صرف جمعيت فدائيان اسلام تلقي نمود چرا که بارها برخی از اعضای اين جمعيت را مورد تفقد قرار داده بود، به ذکر خاطره ای از همسر شهید نواب پرداخت وگفت: «در سال 1384که در حال نوشتن کتاب رایت دین(بررسی اندیشه و رفتار آیت الله بروجردی) بودم، برای تکمیل فصل مواجهه آیت الله با جریانات سیاسی، دیداری را با مرحومه نیره السادات احتشام رضوی همسرشهید نواب داشتم. ایشان در آن دیدار تاکید کرده بودند که آيتالله بروجردي ایشان و فرزندان شهید نواب را مورد تفقد قرار می دادند واین خود نشانه ای از احترام آیت الله به شهید نواب بود. وانگهی نباید فراموش کرد که در مورد نجات جان نواب و ياران وي نيز آيتالله بروجردي نهايت سعي خود را براي جلوگيري از حكم اعدام آنان به كار برد، ولي به دلايلي در اين امر موفق نشد.»
در ادامه این کرسی علمی ناقدان به ارائه نقدهای خود پرداختند و با تقدیر از ارائه دهنده و تایید کلی نظریه وی نکاتی را برای تکمیل بحث بیان کردند. برخی از نکات مهم ناقدان به شرح ذیل است:
1- تفکیک بین دو مسئله مخالفت و عدم مخالفت آیت الله با اصل حرکت نواب
2- نشان دادن اینکه آیت الله بروجردی با اصل قضیه موافق بودند اما با برخی روش ها مخالف بودند.
3- باید نشان داده می شد که چگونه آن عوامل اصلی موجب مخالفت با عملکرد نواب شد و این درحالی است که این عوامل اصلی مربوط به کل کنش آیت الله است.
4- عوامل فرعی نشان می دهد که نسبت به روش نواب مشکل داشت.
5- استدلال به تاثیر پذیری از آخوند را باید عینی نشان داد و شواهد آن را آورد.
6- اشاره به اندیشه آیت الله بروجردی درباره مسئله ولایت فقیه به عنوان یکی از اساسی ترین علائم سیاسی بودن ایشان
7- توجه به مسئله فراز و فرود تاریخی دیدگاه آیت الله نسبت به فداییان اسلام
8- لزوم اشاره به بینش و گرایش سیاسی در بحث رفتارشناسی
9- لزوم توجه به دو مشی سیاسی مراجع تقلید یعنی تقیه و عدم ورود به مسائل سیاسی و عدم تقیه و ورود به مسائل سیاسی.
