دوره آموزشی « کارگاه روش – نظریه تاریخ مفهوم؛ بررسی مفهوم «مردم» در تاریخ ایران» توسط پژوهشکده تاریخ ایران پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در تاریخ 7و8 تیرماه 1404 بصورت مجازی شروع میشود.
از ضرورت‌های رشد و گسترش هر علمی، تعریف دقیق مفاهیم «پایه»ای آن دانش است. دانش تاریخ نیز مشمول همین قاعده است؛ اما این موضوع تا چه حد ممکن است؟ آنچه در دانش تاریخ باید رخ دهد، تأملات انتقادی در مورد رویکرد و روشی است که مورخان دربارۀ گذشته می‌اندیشند، و رخدادها را روایت می‌کنند. درحالیکه سایر رشته‌های علوم انسانی به «مفاهیم» در گذر تاریخ عنایت بیشتری داشته، از آنجا که آنها با اقتضائات رشته‌ای به این مفاهیم توجه کرده‌اند، ضرورت پژوهش‌های تاریخی مبتنی بر تاریخ مفهوم اجتناب‌ناپذیر است، چرا که به‌نظر می‌رسد مفاهیم بنیادین در بسیاری از تحقیقات تاریخی معاصر صرفاً به رابطۀ مترادف‌بودن واژگان به صورتی یکسان و هم‌معنا بدون توجه به عمق تفاوت‌های آنها برمی‌گردد. درحالیکه چنین رهیافتی نشانۀ یکسان و یکنواخت‌انگاشتن تاریخ پویش اجتماعی انسان است که در آن دگرگونی و تحول معناها انکار میشود. نتیجۀ طبیعی چنین تلقی‌‌هایی، بروز خطاهای معرفت‌شناسانۀ بزرگ در فهم تاریخی است. گویی این مفاهیم بدون هیچ‌گونه تفاوتی در همۀ ادوار و اعصار تاریخی با معنایی یکسان در تمامی متون کلاسیک، اعم از تاریخ‌نویسی (با شمول متعدد آن)، ادبی، اخلاقی، سیاسی، حکمی و انواع دیگر به‌کار رفته‌اند و تمامی آنها از یک قالب پیش‌ساخته با مفروضاتی تحمیل‌شده، برون جسته و محصولات مشابه عرضه کرده است. از این رو، خطاهای روش‌شناختی بسیاری گریبانگیر تحقیقات تاریخی شده که مهم‌ترین آنها این است که گذشتۀ بشر و تغییرات گستردۀ آن را تنها از درون فهم دنیای معاصر نگریسته و به تعبیر دقیق‌تر مصادره شده است. این نوع نگاه تک‌ساحتی و کل‌نگرانۀ محققان تاریخ به پدیدارهای گوناگون، و مهم‌تر از آن بروز دشوارۀ معاصریت، امکان درک و شناخت پدیده‌های متفاوت از یکدیگر را در طی ادوار و اعصار تاریخی نمی‌دهد و نافی حقیقت علم و شناخت مبتنی بر رویکرد معرفت‌شناسانه است؛ درحالیکه محور اصلی هر علمی، شناخت «تفاوت»ها، «تمایز»ها و «شباهت»ها است، و دانش تاریخ نیز درپی شناخت همین امور، و توجه به «تاریخمندی» مفاهیم است.
تاریخِ مفاهیمِ راینهارت کوزلک شاید به آشکارترین وجهی نمایانگرِ چرخش زبانی در درونِ علوم تاریخی باشد. تاریخ مفاهیمِ کوزلک در اوخرِ دهه‌ی ۱۹۵۰ میلادی تکوین یافت و از آن دوره تبدیل به یکی از گسترده‌ترین پروژه‌های مطالعه‌ی مدرنیته شد. این پروژه به مطالعه‌ی سرچشمه‌ی بسیاری از مفاهیم، بالاخص مفاهیم سیاسی و اداری، در نسبت با تاثیراتِ تاریخِ اجتماعیِ آنها پرداخته است. نتیجۀ این مطالعات، انتشار دانشنامه‌ای هشت جلدی در باب تاریخ مفاهیم بوده است. این دانشنامه در بردارنده‌ی مفاهیمی چون «سیاست»، «شهروند»، «عمومی»، «طبیعت»، «نفع»، «نمایندگی»، «دستگاه اجرایی حکومت» و «استبداد» است.
کارکردهای اصلی تاریخ مفهوم:
رابطه زندۀ زبان و جامعه را نشان می‌دهد؛
روابط قدرت و ایدئولوژی را بررسی می‌کند؛
ریشه‌ها، خاستگاه‌ها و فرآیندها را کندوکاو می‌کند؛
تصویر روشن‌تری از روندها و پدیده‌های «اکنون» فراهم می‌آورد.
نسبت این روش – نظریه با مفهوم «مردم» در این کارگاه بررسی خواهد شد. پرسش‌هایی مانند: از چه زمانی مفهوم مردم پدید آمده و روایت‌های ایرانی چگونه این مفهوم را تولید کرده و رشد داده‌اند؟ چه بستر اجتماعی بر پدیدار شدن این مفاهیم و میدان معنایی آن موثر بوده و چه مولفه‌هایی بر روایت متن خود را تحمیل کرده‌اند؟ مردم چگونه در مقام یک مفهوم در فضای سیاسی ـ اجتماعی پس از سقوط ساسانیان در متون دوره اسلامی با هویت ایرانی پدیدار شد؟ زمینه‌های این پدیدآیی چه بوده است؟ و چه نسبتی با هویت ایرانی داشته است؟ در یک بازه زمانی چند صد ساله عصر ساسانی و پساساسانی چه تغییراتی در میدان واژگانی این مفهوم روی داده است؟ محرک چرخش‌ها، دگرگونی‌ها، تداوم‌ها و گسست‌های مفهوم مردم در چه بستر اجتماعی – سیاسی رخ داده است؟ و چگونه در این متون پدیدار شده است؟ مطرح میشود. این پرسش‌ها در تلاشند بخشی از معمای پیچیده مفهوم مردم در گفتمان هویت ایرانی را در نسبت لایه‌های زمانی و وجه زبانی مساله‌مند سازد.
در این کارگاه تلاش میشود افزون بر تبیین مبانی نظری روش – نظریه تاریخ مفهومی، مفهوم «مردم» از مفاهیم بنیادین تاریخ ایران از عصر باستان تا زمان حال مورد بررسی و واکاوی قرار گیرد.
فایل پوستر
سرفصل‌ها و محتوای دوره آموزشی:
معرفی نظریه و مبانی نظری
اصطلاحات تخصصی
کاربرد نظریه در پژوهش‌های تاریخی
در بخش دوم کارگاه؛ نمونه ای از تاریخ مفهومی مردم از عصر هخامنشیان تا معاصر (1404) با استفاده از این روش تشریح و بررسی خواهد شد.
تاریخ مفهوم و ضرورت آن در مطالعات تاریخی
پیشگامان و سنت‌های فکری تاریخ مفهوم
چرخش زبانی یا چرخش فرهنگی و علوم اجتماعی
کوزلک و روش ـ نظریه تاریخ مفهوم
تاریخ اجتماعی و تاریخ مفهوم
جامعه شناسی تاریخی و تاریخ مفهوم
نظام مقوله‌ای ـ مفهومی کوزلک
ـ لایه‌های زمانی، زمان‌های تاریخی، زمان‌های چند لایه، هم زمانی، درزمانی
ـ فضای تجربه، افق انتظار، شتاب تاریخی، دوران آستانه‌ای
ـ ناهمزمانی همزمانی ها، همزمانی ناهمزمانی ها
ـ آینده گذشته، گذشتۀ گذشته، ابرمفهوم، پادمفهوم، جفتهای متقابل و…
تبارشناسی و تعیین لایه‌های زمانی یک مفهوم
بررسی عملی تاریخ مفهوم مردم از مفاهیم بنیادین تاریخ ایران
با هدف افزایش دانش نظری
آشنایی با نظریه های کاربردی برای پژوهش های تاریخی از سایر رشته ها
ارتقای مهارت عملی نحوه به کارگیری نظریه ـ روش تاریخ مفهوم در انجام پژوهش های تاریخی بررسی موردی تاریخ مفهومی «مردم»
شرکت در این دوره برای چه کسانی مفید است؟
شرکت در این دوره برای دانشجویان، پژوهشگران و برای تمامی متخصصان و علاقمندان علوم انسانی مفید است.
مدت زمان دوره : 6 ساعت ( 2 جلسه 3 ساعته ) 2 روز
زمان برگزاری: روزهای شنبه و یکشنبه، ساعت 9 تا 12 تاریخ برگزاری دوره: 7و8 تیرماه 1404
با ارائه گواهینامه معتبر و مورد تأیید وزارت علوم، تحقیقات و فناوری دارای ارزش علمی و اداری و قابل ترجمه
کانال ایتای مرکز: eitaa.com/mataihcs
مشاوره: 88624485
در صورت نیاز به شماره 09104107131 پیام بدهید
تهران- بزرگراه کردستان- نبش خیابان دکتر صادق آئینه وند (64 غربی)
مدیریت ترویج دستاوردهای پژوهش های علوم انسانی
