نقد و بررسی مجموعه تلویزیونی معاویه

نقد و بررسی مجموعه تلویزیونی معاویه

الف) درآمدی بر سریال معاویه

1. «معاویه» مجموعه تلویزیونی تاریخی محصول عربستان سعودی است که در ماه رمضان گذشته از شبکه mbc پخش شد. این مجموعه زندگی معاویه را از تولد و دورهٔ کودکی تا فتوحات صدر اسلام، دورهٔ بعد از کشته شدن عثمان، خلافت امیر المؤمنین(ع، خلافت امام مجتبی (ع) و انتقال قدرت به معاویه تا مرگ او به تصویر کشیده است.

فیلم‌برداری این مجموعه در ژوئیهٔ ۲۰۲۲ آغاز شد و با بودجهٔ قابل‌توجه حدود ۱۰۰ میلیون دلار، به بزرگ‌ترین تولید در تاریخ درام تلویزیونی عرب تبدیل شد. فیلم‌نامه توسط محمد الیاسری، خالد صلاح و بشار عباس نوشته شده است، کارگردانی هنری آن بر عهدهٔ احمد مدحت بوده است. این مجموعه به لحاظ استناد تاریخی و نمایش چهره‌های مذهبی، با انتقاداتی همراه بوده است. آنچه در این نوشتار کوتاه بدان خواهم پرداخت معطوف به این جهت نیست؛ بلکه نکاتی را در مورد کلیت مجموعه و انطباق فیلمنامه آن با حقایق تاریخی که در منابع دست اول تاریخ اسلام منعکس شده متذکر خواهم شد.

ب) پیشینه ساخت مجموعه

به عنوان مقدمه و پیشینه تاریخی موضوع باید به مجموعه تلویزیونی امام علی (ع) اشاره کنم که به نویسندگی و کارگردانی داوود میرباقری در صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران ساخته و در 1375 (1996 میلادی) پخش شد. بدون فاصله قابل توجهی سریال «تنهاترین سردار» با محوریت دوره خلافت امام حسن مجتبی(ع) تولید گردید و روی آنتن رفت.
عربستان سعودی، که داعیه رهبری جهان اهل سنت را دارد، احتمالا تحت تاثیر این تولیدات فاخر تلویزیونی، در اندیشه تولید مجموعه های تلویزیونی با محوریت شخصیت های طراز اول اهل سنت افتاد و در نهایت مجموعه تلویزیونی با محوریت خلیفه دوم در سال 2012 از شبکه تلویزیونی mbc پخش شد.
مجموعه تلویزیونی معاویه دومین گام بزرگ در این عرصه بود که سال جاری و همزمان با تحولات سیاسی در کشور سوریه، و به قول داعشیان «بلاد شام»، روی آنتن همین شبکه رفت. مشهور است که امام علی(ع) خود فرموده بود: «روزگار آن قدر مرا به زیر کشیده که نام من در کنار نام معاویه برده می شود».

ج) مقایسه ای میان مجموعه های «امام علی» و «معاویه»

1) روح قدسی و معنوی؛ رویکرد زمینی و دنیوی

در مقام مقایسه این مجموعه تلویزیونی با مجموعه امام علی (ع) و در نگاهی کلی باید گفت: روح قدسی و معنوی حاکم بر مجموعه امام علی(ع) که تقریبا بر تمام ابعاد آن، از فیلم¬نامه و طراحی لباس و صحنه گرفته تا موسیقی روح نواز آن، حاکم بود، جای خود را به رویکردی زمینی و دنیاگرایانه داده و زندگی شخصیتی را به تصویر می کشد که بخش قابل توجهی از وقت او با همسران و کنیزکان نیمه عریان خود می گذرد.
در برهه ای، آرزوی بزرگ او و کارویژه ای که او به عنوان والی شام برای خود تعریف کرده و نویسنده فیلم نامه روی آن مانور بسیار داده است، راه اندازی ناوگان دریایی برای مسلمانان به منظور فتح روم است؛ امری که با سختی بسیار و صرف وقت و انرژی زیاد در پی دست یافتن به آن بود و سرانجام موفق گردید.

2) فقدان سویه های دینی

به طور کلی سویه های دینی و معنوی این سریال بسیار ضعیف بلکه مفقود است. روح کلی حاکم بر این سریال در شخصیتی که از معاویه ارائه می کند، این جهانی و معطوف به ابعاد نظامی و اجتماعی شخصیت معاویه است. از شخصیت دینی معاویه به عنوان یکی از کاتبان وحی، و به تبع آن، مرجعی پاسخگو در امور دینی و تفسیری چیزی به تصویر کشیده نشده است.
در مجموع دیالوگهای معاویه به عنوان شخصیت اصلی این مجموعه 21 قسمتی شاید به تعداد انگشتان دست نیز آیات قرآنی شنیده نمی شود.
التزام معاویه و خانواده اش به شریعت ضعیف نمایش داده می شود. طراحی لباس همسران و کنیزان معاویه و نحوه به تصویر کشیدن مواجهه معاویه با زنان و کنیزان این مدعا را تأیید می کند. سکانس هایی از سریال که معاویه با برخوردی اتفاقی با میسون دختر بحدل کلبی، رییس قبیله بنی کلاب، دل بدو می بازد، شکار را رها می کند، با لطایف الحیل خود را بدو می رساند، و سر انجام به وصال او نایل می شود از شواهد عینی بر این مدعاست.
بی گمان نمی خواهیم تاریخی بودن این جنبه از شخصیت معاویه را انکار کنیم، بلکه در پی آن هستیم نشان دهیم که نویسنده اثر در چه فضای فکری و برای چه هدفی آن را خلق کرده است.
به نظر می رسد جلب رضایت مخاطب بیش از هر چیز در این عرصه نقش ایفا کرده و هدف اصلی تولیدکنندگان را تشکیل می داده است.
به طور کلی فیلم اثر تبلیغی و ترویجی دینی بر مخاطب ندارد و بیش از آن، بر زندگی دنیوی دور از شئون دینی، که عموم مخاطبان جهان عرب گرفتار آنند، صحه می گذارد و از این نظر با سریال امام علی (ع) فاصله ای بسیار دارد.

د) تحریفات تاریخی مجموعه

ارائه چهره ای کاملا سلم از امام علی (ع) و امام حسن (ع)

می دانیم رویه کلی امام علی (ع) در عصر خلفا، همراهی سیاسی اجتماعی توأم با حفظ مرزهای فرهنگی بوده است.این ادعا شواهد تاریخی بسیاری دارد که در تاریخ ثبت شده است.یکی از مهمترین آنها زمانی است که در جلسه شورای 6 نفره، عبد الرحمن ابن عوف به حضرت امیر علیه السلام پیشنهاد خلافت می کند و آن را مشروط به مراعات سیره رسول خدا (ص) و شیخین می نماید؛ اما آن حضرت مشی بر سیره شیخین را نمی پذیرد. سازندگان مجموعه معاویه با آنکه زمان قابل توجهی را به انعکاس ماجراهای شورا اختصاص داده اند این بخش تاریخ را سانسور نموده و از کنار آن گذشته اند.

جانبداری آشکار فیلمنامه از بنی امیه:

سانسور تصرفات نامتعارف عثمان و والیانش در بیت المال و بخششهای هنگفت به خویشانش
به طور کلی فیلم نامه با رعایت جانب بنی امیه نگاشته شده است. با آنکه بخش قابل توجهی از سناریو در زمان خلافت عثمان اتفاق می افتد، ولی از عملکرد سوء او و والیانش جز اموری کلی که بر زبان معترضان جای می شود چیزی روایت نگردیده است. به عنوان نمونه از بخشش های هنگفت عثمان به نزدیکانش سخنی به میان نمی آید.

سانسور بندهایی از صلحنامه که معاویه بدان پایبند نماند،

سانسور سنت کردن سب و لعن حضرت امیر (ع)

نادیده گرفتن غارات
این در حالی است که در این سریال از شرارتهای عمّال معاویه در سرزمینهای تحت سیطره امیرالمومنین (ع) هیچ سخنی به میان نیامده است، می دانیم شمار این شرارتها چندان بسیار بوده که ثقفی کتاب پربرگ الغارات خود را با گزارش آنها پرداخته است.

ه) ناکامی سازندگان در ارائه چهره ای مثبت از معاویه

تاریخ چنان چهره ای قدرت طلب، خودخواه و هوا پرست از معاویه ترسیم کرده که تلاش فراوان سازندگان فیلم برای ارائه چهره ای مجاهد و جوانمرد از او در ذهن مخاطب بی طرف تناقض آمیز و رازآلود می نماید. از این رو تلاش آنان بی ثمر گردیده است.

1) موضع دوگانه معاویه در برابر اصحاب جمل و جنگ صفین

در ماجرای قتل عثمان، نویسنده فیلم¬نامه تلاش زیادی به خرج داده تا معاویه را چهره ای محتاط در زمینه ی جنگ مسلمان با مسلمان نشان دهد و تنها انگیزه ی او از جنگ با امیر المؤمنین(ع) را احقاق حق عثمان مقتول معرفی نماید. زمانی که به او پیشنهاد می شود در جنگ جمل که آن هم به خونخواهی عثمان ترتیب داده شده بود شرکت کند و سپاه اعزام نماید به بهانه پرهیز از ورود در جنگ مسلمان با مسلمان سرباز می زند و این سخن در چند سکانس از زبان او تکرار می شود.

به نظر می رسد عدم مشارکت معاویه در فتنه جمل به خاطر آن بود که آن فتنه به ابتکار طلحه و زبیر به راه افتاده بود و معاویه حتی در صورت پیروزی آنان بر امیر المؤمنین(ع) شانسی برای خود جهت دست یابی به مقام خلافت نمی دید. اما آن گاه که پای آنان از میدان به در شد، زشتی جنگ مسلمان با مسلمان را از یاد برد و با حضور در جنگ صفین زمینه ریخته شدن خون 70 هزار مسلمان را به بهانه قصاص قاتلان عثمان فراهم ساخت. چرا که این بار پیروزی بر سپاه عراق او را در یک قدمی مقام خلافت قرار می داد. نویسندگان البته نتوانسته اند پاسخی برای این دوگانگی در عملکرد معاویه دست و پا کنند. قصاص قاتلان یک مقتول، هرقدر نیز مهم باشد، در پیشگاه هیچ وجدانی ارزش ریخته شدن خون 70هزار مسلمان را ندارد.

بعلاوه ولی دم شرعی عثمان فرزند او بود که او نیز صراحتا در فیلم از مطالبه ی خون پدرش تنازل کرد. بزرگان بنی امیه شرعا نسبت به دم عثمان حقی نداشتند تا آن را به معاویه تفویض کنند.
هر وجدانی به روشنی در می یابد که مطالبه ی قصاص قاتلان عثمان برای مقاومت در برابر عزل از حکومت شام از ناحیه ی معاویه دنبال می شد و ریشه در قدرت طلبی او داشت.

2) ناجوانمردی های معاویه که سازندگان از فرط شهرت نتوانسته اند آنها را منعکس نکنند

سازندگان، در عین حال، نتوانسته اند مواردی از ناجوانمردی های معاویه را از فرط شهرت آنها نادیده انگارند. بستن آب بر اصحاب امیرالمؤمنین(ع) در صفین، بر نیزه کردن قرآن ها به هنگام پدیدار شدن نشانه های شکست در همان جنگ، فریب کاری عمروعاص در اعلام نتیجه حکمیت و رضایت معاویه از عملکرد او، تطمیع والی امیرالمومنین(ع) بر قلزم با پرداخت پول برای ناامن کردن راه مصر بر اصحاب امیرالمومنین(ع) که به عنوان والی آن حضرت عازم مصر می شوند (شهادت مظلومانه مالک اشتر نخعی و محمد ابن ابی بکر از پیامدهای همین کار بود)، برادر خواندن زیاد بن ابیه به منظور دفع فتنه او، که موجب اعتراض دیگر فرزندان ابوسفیان به معاویه گردید، اعمال مجازاتهای وحشیانه و نامشروع زیاد نسبت به مخالفان و… از آن جمله است.

سکانس های مضحک

از سکانس های خنده دار این سریال صحنه ای است که پس از شهادت امیرالمؤمنین(ع) خبر تجهیز سپاه کوفه به فرماندهی امام مجتبی(ع) را به معاویه می¬دهند و او پس از صادر کردن دستور متقابل مبنی بر تجهیز سپاه و حرکت به سوی عراق می گوید: «ما برای جنگ به عراق نمی رویم، بلکه برای پاسداری از خون مسلمانان عازم می شویم».

همچنین زمانی که برخی از شامیان پیشنهاد خلافت به معاویه می دهتد، او با تعجب، و به گونه ای که گویا هیچ وقت به این موضوع نیاندیشیده است، با موضوع برخورد می-کند.

تبدیل خلافت به سلطنت از طریق توجیه تجمل¬گرایی معاویه در مواجهه با عمر

یکی از انتقادات بر مشی حکومتی معاویه تجمل¬گرایی فراوان او بود که اعتراض عمر را در سفر به شام برانگیخت. معاویه در مقام توجیه این رویکرد خود توجیهاتی ذکر می کند که به نظر وجیه نمی رسد. از جمله اینکه مردم شام به پادشاهی و زرق و برق خو کرده اند و ترک این رویه موجب استخفاف حکومت جدید اسلامی نزد آنان خواهد شد. این در حالی است که در صدر اسلام در جامعه مکه و مدینه نیز اشراف و شخصیت های برجسته اجتماعی با تجملات زندگی می کردند، ولی پیامبر و شیخین سیره متفاوت خود را حفظ نمودند. همچنین به هنگام مواجهه با نمایندگان قدرتهای بزرگ آن زمان، گزارش نشده است که پیامبر(ص) و شیخین تغییری در وضعیت موجود ایجاد کرده باشند. آنچه تاریخ از سبک زندگی معاویه روایت می کند نشان می دهد که ادعای او صرفا توجیهی برای ساکت ساختن معترضان بوده است؛ و الا او شخصا به تجملات و زرق و برق علاقمند بوده است.