سرویس تاریخ و سیاست خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) – میترا خسرویانی: کتاب «دو گفتار تاریخی از دوره نادرشاه (نسخه ارمنی)» نوشته آرتاک ماقالیان با ترجمه کارون سارکسیان از سوی نشر تاریخ ایران منتشر شد. در سال ۲۰۱۰ میلادی کتابی به زبان ارمنی در ایران به چاپ رسید به نام «متون تاریخی دوره نادرشاه». در این کتاب دو متن ارمنی از سده هجدهم میلادی مربوط به زندگی نادرشاه گنجانده شده بود. متن نخست «تاریخ مملکت پارس از شاه سلطان حسین تا امروز» نام دارد که در سده هجدهم میلادی گویا از زبان هلندی یا روسی به ارمنی ترجمه شده و متعلق به نویسنده‌ای ناشناس است.
این کتاب پس از پیش‌گفتار مترجم و پیش‌گفتار چاپ ارمنی به تاریخ مملکت پارس از شاه سلطان حسین تا امروز و شرح وقایع غم‌انگیز نادرشاه و پسر ارشدش رضاقلی میرزا در مملکت پارس در سال‌های ۱۷۴۱ و ۱۷۴۲ می‌پردازد و در پایان کتاب‌نامه، تصاویر، راهنمای آوانگاری و نمایه آمده است.
گزارش‌های ارزشمندی درباره تاریخ ارمنستان
این اثر دارای گزارش‌های ارزشمندی به‌ویژه درباره تاریخ ارمنستان است. مورخ این اثر، برخی رویدادها را با چنان جزئیاتی نوشته که به نظر می‌رسد آن را به چشم خود دیده یا بر اساس گفته شاهدان عینی نوشته است؛ برای مثال در وصف اوضاع شهر اصفهان هنگام محاصره افغان‌ها در ۱۱۳۵ قمری می‌نویسد: «با گذشت زمان، قحطی شدیدتر می‌شد تا جایی که در شهر دیگر چیزی برای خوردن نماند. تا روستایی به نام گز، هرچه سگ و گربه و اسب بود خوردند و تمام کردند. در انبار کاپیتان والاندیز از چند سال پیش شکر مانده بود. آن شکرها مدت یک ماه شهر را نگاه داشت. هر لیتر را به یک تا دو تومان فروختند». او با توصیف اوضاع شهر جلفای نو می‌نویسد: «جلفا در دست افغان‌ها بود و ارزاق بسیار ارزان، چنان‌که بهای یک گاو در جلفا دویست دینار نقره بود و یک گوسفند را به پنجاه دینار می‌دادند».
مطالعه این اثر نشان می‌دهد که مورخ از چند منبع دست‌اول نیز استفاده کرده است. این متن از دوران پادشاهی شاه سلطان حسین آغاز شد و با شرح به‌قدرت‌رسیدن کریم‌خان زند به پایان می‌رسد. آخرین رویداد این اثر مربوط به سال ۱۷۵۴ میلادی است و آوردن «تا امروز» در عنوان اثر به این معناست که نوشتن آن در نیمه‌های دهه ۱۷۵۰ میلادی به پایان رسیده است؛ بنابراین این اثر که ۲۹ فصل دارد، دربرگیرنده تاریخی شصت‌ساله است. مورخ در فصول نخست کتاب به شورش گسترده میرویس رهبر افغان‌ها بر ضد ایران در زمان حکومت شاه سلطان حسین بی‌اراده می‌پردازد. فصل‌های هجدهم تا بیست‌وششم کتاب به شرح اوج‌گیری پرشتاب نادر و فرجام بی‌شکوه او می‌پردازد و سه فصل پایانی این متن از جنگ‌های خونین بر سر تاج و تخت در پی کشته‌شدن وی سخن می‌گوید؛ این جنگ‌ها سرانجام با پیروزی کریم‌خان زند به پایان رسید.
عنوان متن دوم «شرح وقایع غم‌انگیز نادرشاه و پسر ارشدش رضاقلی میرزا در مملکت پارس در سال‌های ۱۷۴۱ و ۱۷۴۲» است. زبان اصلی این متن روسی بوده و نویسنده آن واسیلی براتیشچف نام داشته که سال‌ها در مقام نماینده دولت روسیه در دربار ایران بوده است. این متن نیز در سده هجدهم میلادی به زبان ارمنی ترجمه شده است. مترجم هر دو متن یکی از ادیبان برجسته ایرانی ارمنی‌تبار به نام هاروتیون داوتیان جوغایتسی است. این دو متن ارزشمند پس از آنکه سال‌ها ناشناخته و به صورت دست‌نوشته باقی ماندند، سرانجام با کوشش آرتاک ماقالیان پژوهشگر ارشد مرکز متون خطی «ماتناداران» و آکادمی ملی علوم ارمنستان شناسایی و تصحیح و منتشر شد. این گفتار که به دست دیپلماتی کارکشته نگارش شده، در بیان علت تیرگی روابط نادرشاه و پسرش با رضاقلی‌میرزاست؛ نکته‌ای ک به کورکردن این شاهزاده غیور به دست پدرش انجامید.
سردار بزرگ ایران و بنیان‌گذار دودمان افشاریه
نادرشاه (۱۱۴۸ ۱۱۶۰ ق) یکی از بزرگترین پادشاهان ایران است. او تنها بیست سال در عرصه تاریخ حضور یافت؛ اما درباره زندگی و کارهای او آثاری بیش از کل حکومت ۲۳۰ ساله صفوی نوشته شده است. نادرشاه، سردار بزرگ ایران و بنیان‌گذار دودمان افشاریه، در دستگرد خراسان چشم گشود و ۵۹ سال عمر کرد. (۱۰۶۸ خورشیدی) برخی تاریخ‌نگاران زادروز نادر شاه را ۲۲ اکتبر ۱۶۸۸ میلادی نوشتند که با تطبیق تقویم‌ها برابر یکم آبان ۱۰۶۷ خورشیدی است. برخی نیز بنا به گفته میرزا مهدی‌خان استرآبادی، زادروزش را در ۲۸ محرم ۱۱۰۰ مهی (قمری) نوشتند که با تطبیق تقویم‌ها برابر دوم آذر ۱۰۶۷ خورشیدی است.
نادرشاه، که به عنوان یکی از مهمترین شخصیت‌های نظامی و سیاسی ایران شناخته می‌شود، در نوجوانی با مادرش دربند و اسیر ازبک‌ها شد ولی پس از رسیدن به سن بلوغ و نیز درگذشت مادرش، از این گرفتاری و اسارت فرار کرد و به ایل افشار پناهنده شد و به همین شوند وی را نادرشاه افشار نوشته‌اند، حال آنکه اصل از تبار افشارها نبود. نادرشاه، در ابتدا به عنوان یک فرمانده نظامی برجسته شناخته می‌شد. افغان‌ها به رهبری محمود افغان اصفهان را تصرف و شاه سلطان حسین صفوی را به قتل رسانده بودند. با سقوط اصفهان، شاه تهماسب دوم به قزوین گریخت و خود را پادشاه ایران خواند، اما حکام محلی از او اطاعت نکردند. نادر، که از نفوذ خاندان صفوی آگاه بود، به شاه تهماسب پیوست و سردار سپاه او شد. نادر اولین اقدام خود را با شکست دادن ملک محمود سیستانی انجام داد و حاکمیت شاه ایران را در خراسان و سیستان برقرار کرد.
شورش افغان که نزدیک بود کشور ایران را برباد دهد
اشرف افغان که از پیشرفت‌های نادر نگران شده بود، لشکری فراهم کرد و به جنگ نادر شتافت. در نبرد مهماندوست دامغان، سپاه نادر افغان‌ها را شکست داد و آنها را تا اصفهان و سپس شیراز تعقیب کرد. سرانجام، نادر افغان‌ها را در زرقان فارس شکست داد و اشرف افغان در بلوچستان کشته شد. شورش افغان که نزدیک بود کشور ایران را برباد دهد پس از هفت سال فرو نشست. نادر اکنون سپه‌سالار ایران زمین بود و کم‌کم قدرت او به جایی رسید که حکومت خراسان و مازندران و سیستان و کرمان از سوی شاه به او سپرده شد. با تلاش‌ها و پیروزی‌های نظامی خود، هنگام فروپاشی دودمان صفویان، توانست با گردآوری نیروها و برقراری نظم، از فروپاشی کامل ایران جلوگیری کند و دودمان افشاریان را پایه‌گذاری کرد. او در سال ۱۷۳۶ میلادی تاج‌گذاری کرد و به عنوان شاه ایران به پادشاهی رسید.
وی در دوران فرمانروایی، مرزهای ایران را در شمال و شمال غربی، جنوب و شرق به اندازه زمان ساسانیان رسانید و در شمال‌غربی و غرب، عثمانی را از قفقاز و همه‌ی سرزمین‌های اَرمنی‌نشین بیرون راند و شهرهای کربلا و نجف را به دست آورد. وی همچنین بر دهلی چیره شد و با فراری دادن روس‌ها، مرزهای ایران در داغستان را استوار ساخت. تاریخ‌نگاران نظامی «نادر» را واپسین سردار بزرگ مشرق زمین خوانده‌اند. یکی از بزرگترین فتوحات نادرشاه، فتح هندوستان و تصرف دهلی بود. او موفق شد گنجینه‌های بسیاری از هندوستان به ایران بیاورد.
نقش نادرشاه در تقویت و گسترش مرزهای ایران
او تلاش‌های بسیاری برای بازسازی و تقویت ارتش ایران انجام داد و توانست نیروی نظامی قدرتمندی را به وجود بیاورد. نادرشاه بود که گفت بدون قدرت دریایی کارآمد نمی‌شود به استعمار اروپایی بر شرق پایان داد و ایران بدون قدرت دریایی، از کناره‌ی جنوب آسیب‌پذیرتر از مرزهای سه سوی دیگر است و برای ساخت یک ناوگان نیرومند باید از پارسیان هند کمک گرفت که یاری‌رسان هم‌میهنان خود در ایران هستند. نادرشاه به اصلاحات اداری و اقتصادی ایران توجه بسیاری داشت و تلاش کرد تا ساختارهای اداری کشور را بهبود بخشد.
نادرشاه با تلاش‌ها و فتوحات خود، به یکی از برجسته‌ترین شخصیت‌های تاریخ ایران تبدیل شد. او نقش مهمی در تقویت و گسترش مرزهای ایران داشت و نام او همچنان در تاریخ ایران به عنوان یکی از قهرمانان ملی و بزرگان تاریخی باقی مانده است. او به عنوان یکی از بزرگترین شاهان ایران شناخته می‌شود. نادرشاه در سال ۱۷۴۷ میلادی در کودتای نظامیان ناراضی خود کشته شد. نادر کشته شده در قوچان، در مشهد به خاک سپرده شد و سه سده پس از آن در سال ۱۳۴۲ خورشیدی، آرامگاه او در مجموعه‌ای به نام باغ‌موزه نادری و با طرح و هنر هوشنگ سیحون ساخته شد. مجموعه‌ای که موزه‌ی سلاح هم در آنجا گرفته شده است.
کتاب «دو گفتار تاریخی از دوره نادرشاه (نسخه ارمنی)» نوشته آرتاک ماقالیان با ترجمه کارون سارکسیان در ۱۹۲ صفحه و قیمت ۳۲۰ هزار تومان از سوی نشر تاریخ ایران منتشر شد.
