معرفی دانشنامه قرآن و تاریخ؛ جدیدترین اثر در حوزه تاریخ اسلام و قرآن‌شناسی
به بهانه رونمایی از جدیدترین مجموعه دانشنامه‌ای قرآن‌شناسی با عنوان قرآن و تاریخ گزارشی توصیفی از این اثر علمی ارائه می‌شود.
پس از حدود یک دهه تلاش علمی گروه تاریخ اسلام پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، دو مجلد از دانشنامه قرآن و تاریخ اسلام رونمایی شد. تدوین این دانشنامه گامی نوین در پژوهش‌های قرآنی و تاریخی و با مشارکت گروهی از نویسندگان و پژوهشگران برجسته انجام شده است که شامل شخصیت‌های حوزوی، دانشگاهی و متخصصان در زمینه‌های تاریخ اسلام و قرآن می‌باشند.
از آنجا که دانشنامه را باید گسترده‌ترین نگاشته‌ای دانست که در قلمرو دانش یا رشته علمی مشخص به صورت کاری ترکیبی و گروه علمی سامان می‌یابد، باید گفت دانشنامه قرآن و تاریخ با تکیه بر عصر نبوی در زمره معتبرین منابع تاریخ اسلام از منظر قرآن کریم می‌باشد که با رعایت اصول علمی و فنی دانشنامه‌نگاری سامان یافته است. این دانشنامه دربردارنده توصیف، نقد و نوآوری علمی با انگیزه گره‌گشایی در قلمرو تاریخ اسلام است.
ویژگی‌های متمایزکننده دانشنامه قرآن و تاریخ را این گونه می‌توان برشمرد:
1. ارائه نخستین دانشنامه قرآن و تاریخ: اگر چه درباره ارتباط قرآن و تاریخ آثار ارزشمندی پدید آمده است، اما دانشنامه قرآن و تاریخ را باید نخستین دانشنامه از این منظر دانست که گامی بلند در جهت ارائه تصویری مطلوب از تاریخ اسلام با عنایت به آیات قرآن کریم دنبال کرده است.
2. جامعیت و دقت علمی: برایند مجموعه این دانشنامه ارائه اطلاعات گسترده و دقیق در حوزه تاریخ اسلام است که این ویژگی باعث می‌شود، کاربران بتوانند به منبعی معتبر و مستند دسترسی داشته باشند.
3. فراگیر بودن با ساختار منسجم: مقالات این دانشنامه به گونه‌ای تنظیم شده‌اند که اطلاعات مختلف تاریخی به صورت منسجم و مرتبط با یکدیگر ارائه شوند. این انسجام کمک می‌کند تا درک بهتری از موضوعات تاریخی از منظر قرآن داشته باشند.
4. دفاع عالمانه از مکتب اهل بیت: رویکرد دانشنامه مبتنی بر زبان و روش علمی و مستند به منابع معتبر شیعه و اهل سنت است که با تاکید بر دفاع از دیدگاه مذهب اهل بیت (علیهم السلام) پیش رفته و البته از اظهار نظرهای غیر مستند و دخالت‌دادن احساسات پرهیز کرده است.
5. پاسخگو بودن به شبهات: در این دانشنامه سعی بر این بوده به صورت صریح و یا ضمنی پاسخگویی شبهات و گزارش‌های نادرست را مورد توجه قرار دهد به همین جهت دیدگاه مستشرقان در «دائره المعارف قرآن لایدن» مورد توجه نویسندگان بوده است.
در دانشنامه قرآن و تاریخ، تلاش شده است تا مقالات توسط متخصصان هر موضوع نگارش یابد. نتیجه این کوشش، ارائه دانشنامه‌ای در دو مجلد با تقسیم‌بندی موضوعات تاریخی به دو دوره مکه (جلد اول) و مدینه (جلد دوم) است.
فهرست مقالات جلد اول:
1) فلسفه تاریخ (جواد سلیمانی)
2) قرآن و تاریخ (سیدمحسن شریفی)
3) قرآن و تمدن‌های بشری (غلامحسن محرمی، سیدمحسن شریفی)
4) قریش (محمد فرمهینی)
5) ابوطالب (سید نذیر حسنی)
6) ابولهب و همسرش (علی واحدی)
7) محمد صلی الله علیه و آله (غلامحسن محرمی، سیدمحمد امام)
8) همسران پیامبر (سیدکاظم طباطبایی)
9) مکه (سیدعلیرضا عالمی)
10) اصحاب فیل (سیدمحسن شریفی)
11) مسجد الحرام (سیدعلیرضا عالمی)
12) مسجد الاقصی (مرتضی حسنی نسب، حیدر بیاتی)
13) غار حراء (سیدمحمد امام)
14) غار ثور (نامیق اسماعیل‌اف)
15) بعثت (سیدعلیرضا عالمی)
16) دعوت پیامبر (امیرعلی حسنلو)
17) مشرکان (محمود مقدمی، سیدمحسن شریفی)
18) هجرت و مهاجران (سیدمهدی حسینی)
19) بیعت با پیامبر (امیرعلی حسنلو)
20) اصحاب پیامبر (فائزه عظیم‌زاده)
21) زید بن حارثه (محمدکاظم رحمان ستایش)
فهرست مقالات جلد دوم:
1) مدینه (یعقوب جعفری)
2) قبایل یهود (غلامحسین زینلی)
3) اهل کتاب (محمدکاظم شاکر)
4) انصار (روح الله محرمی)
5) مسجد قبا (محمدهادی یوسفی غروی)
6) تغییر قبله (محمدعلی اخویان)
7) جنگ‌های پیامبر (علی اکبر رضایی)
8) بدر (محمود مقدمی)
9) احد (سیدمحسن شریفی)
10) منافقان (غلامحسن محرمی)
11) احزاب (غلامحسین زینلی)
12) افک (سیدمحسن شریفی)
13) صلح حدیبیه (حامد منتظری مقدم)
14) روم (غلامحسن محرمی)
15) فتح مکه (حسین مرادی نسب)
16) حنین (سیدعلی خیرخواه علوی)
17) تبوک (سیدعلی خیرخواه علوی)
18) مسجد ضرار (محمدهادی یوسفی غروی، حسن احمدیان)
19) برائت (امیرعلی حسنلو)
20) حج و عمره پیامبر (غلامحسین زینلی)
21) واقعه غدیر (محسن رنجبر)
22) سوء‌قصد به جان پیامبر (علی محقق‌اصفیایی، سیدمحمد امام)
افزون بر نویسندگان فوق این پروژه علمی به منظور غنای محتوای دانشنامه و ارائه دقیق‌تر معارف قرآنی و تاریخی از مشاوران علمی با تجربه و دانش عمیق در موضوعات مرتبط بهره برده است. در نهایت دانشنامه قرآن و تاریخ زیر نظر آیت الله علی اکبر رشاد و با معاونت علمی حجت السلام و المسلمین سعید داودی لیمونی و مدیریت حجت السلام و المسلمین غلامحسن محرمی به سامان رسیده و توسط انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی منتشر شده است.
سیدمحسن شریفی دبیر علمی دانشنامه قرآن و تاریخ اسلام بهمن 1403
