به‌گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) – رضا دستجردی: در تاریخ‌نگاری اسلامی، کمتر متنی را می‌توان یافت که همچون «سیره ابن‌هشام» جایگاهی بنیادین در بازسازی تاریخ پیامبر (ص) داشته باشد. این اثر که در واقع بازنویسی و تهذیب روایت‌های ابن‌اسحاق است، نخستین روایت جامع و یک‌پارچه از زندگی پیامبر اسلام (ص) به شمار می‌رود. از آنجا که اثر ابن‌اسحاق به‌صورت کامل باقی نمانده، روایت ابن‌هشام به مهم‌ترین دریچه برای شناخت محتوای آن تبدیل شده است. به‌بیان دیگر، امروز هر بحثی درباره سیره پیامبر (ص) خواه در محافل علمی مسلمانان و خواه در مطالعات شرق‌شناسان غربی، به‌گونه‌ای به ابن‌هشام و متن او بازمی‌گردد.
ابن‌اسحاق، مؤلف اصلی سیره، در نیمه دوم سده دوم هجری کوشید روایت‌های پراکنده درباره زندگی پیامبر (ص) را گرد آورد و در قالبی یک‌پارچه تنظیم کند، اما از اثر او جز قطعاتی پراکنده چیزی باقی نمانده است. ابن‌هشام که در قرن سوم هجری می‌زیست، روایت‌های ابن‌اسحاق را بازنویسی و تلخیص کرد. او در مقدمه خود توضیح می‌دهد که برخی مطالب را به‌دلیل نادرستی، سستی یا ناسازگاری با باورهای دینی کنار گذاشته است.
قدیمی‌ترین روایت از زندگی پیامبر رحمت(ص)
«سیره ابن‌هشام» با نسب پیامبر (ص) آغاز می‌شود. این بخش که ریشه در سنت‌های نسب‌نگاری عربی دارد، تلاش می‌کند پیامبر (ص) را به زنجیره‌ای طولانی از قبایل و شخصیت‌های تاریخی و افسانه‌ای متصل کند. از منظر تاریخی، این بخش اطلاعاتی ارزشمند درباره قریش و ساختار قبیله‌ای عربستان در آستانه اسلام در اختیار می‌گذارد. بخش دوم به ولادت پیامبر (ص) و دوران کودکی او می‌پردازد. گزارش‌هایی از عام‌الفیل، واقعه اصحاب فیل، و ماجراهای دوران شیرخوارگی نزد حلیمه سعدیه در این قسمت آمده است. این روایت‌ها علاوه بر بعد تاریخی، بار نمادین و الهیاتی پررنگی دارند و نشانه‌هایی از نبوت آینده پیامبر (ص) را به خواننده القا می‌کنند. بخش سوم به بعثت پیامبر (ص) و آغاز دعوت در مکه اختصاص دارد. ماجراهای نخستین نزول وحی، ایمان آوردن خدیجه، مقاومت قریش، و شکنجه مسلمانان در این بخش ذکر می‌شود. ابن‌هشام کوشیده است با روایت جزئیات، فضای اجتماعی و فرهنگی مکه را بازنمایی کند.
بخش چهارم هجرت به مدینه و شکل‌گیری نخستین جامعه اسلامی است. پیمان مدینه، که نوعی قانون اساسی اولیه محسوب می‌شود، در این بخش آمده است. از منظر علوم سیاسی و حقوقی، این سند از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است، زیرا نشان می‌دهد چگونه پیامبر (ص) کوشید روابط میان مسلمانان، یهودیان و قبایل دیگر را تنظیم کند. بخش پنجم به غزوات و سریه‌ها اختصاص دارد. غزوه بدر، احد، خندق و حنین با جزئیات روایت شده‌اند. ابن‌هشام در این بخش هم به جنبه‌های نظامی توجه دارد و هم به ابعاد اخلاقی و دینی، و تلاش می‌کند نبردها را نشانه‌ای از نصرت الهی نشان دهد. بخش ششم روابط پیامبر با قدرت‌های خارجی است. نامه‌های او به خسرو پرویز، قیصر روم و نجاشی حبشه در این بخش آمده است. اگرچه صحت تاریخی برخی از این نامه‌ها مورد تردید است، اما از منظر تاریخ دیپلماسی صدر اسلام بسیار ارزشمند است. نهایتاً، بخش پایانی کتاب به سال‌های آخر عمر پیامبر (ص) و وفات او اختصاص دارد. این بخش علاوه بر اهمیت تاریخی، به شکل‌گیری سنت‌های اولیه درباره جانشینی پیامبر (ص) نیز اشاره دارد.
ابن‌هشام معیارهایی برای انتخاب روایت‌ها داشت. برخی مطالب را به دلیل ضعف ادبی یا سستی در نسبت دادن حذف کرد. برخی اشعار طولانی یا نسب‌نامه‌ها را تلخیص نمود. همچنین روایت‌هایی که به زعم او ناسازگار با شأن پیامبر (ص) بودند را نیز کنار گذاشت. این انتخاب‌گری نشان می‌دهد که ابن‌هشام صرفاً به دنبال ثبت تاریخ نبود، بلکه در پی ارائه تصویری منسجم و مقبول از پیامبر (ص) بود. او می‌خواست الگویی دینی اخلاقی برای جامعه مسلمانان بسازد.
از منظر تاریخی، «سیره ابن‌هشام» نخستین تصویر جامع از زندگی پیامبر (ص) را ارائه می‌دهد. بسیاری از جزئیات حیات پیامبر (ص)، از کودکی تا وفات، تنها در این متن ثبت شده‌اند. پژوهشگرانی که در پی بازسازی تاریخ صدر اسلام هستند، ناگزیر باید به این اثر رجوع کنند. از منظر پژوهش‌های نیز، اهمیت «سیره ابن‌هشام» تنها در ثبت وقایع نیست، بلکه در بازتاب دغدغه‌های فرهنگی و دینی قرن دوم هجری است. به عبارت دیگر، این متن نشان می‌دهد که مسلمانان نسل‌های اولیه چگونه پیامبر (ص) را می‌فهمیدند و می‌خواستند چه تصویری از او به آیندگان منتقل کنند.
کتاب افزون بر ارزش تاریخی، گنجینه‌ای ادبی نیز هست. بسیاری از اشعار جاهلی و اسلامی در این متن نقل شده‌اند و اگر ابن‌هشام آنها را حفظ نمی‌کرد، احتمالاً از میان می‌رفتند. این اشعار برای زبان‌شناسان و ادیبان اهمیت فراوان دارد، زیرا نمونه‌هایی از زبان و سبک ادبی عرب پیش از اسلام و اوایل اسلام را نشان می‌دهد.
هرچند «سیره ابن‌هشام» منبعی ارزشمند است، اما محدودیت‌هایی نیز دارد، از جمله آنکه حذف بخشی از روایت‌های ابن‌اسحاق باعث شده تصویر کامل او را در اختیار نداشته باشیم، همچنین مرزبندی میان روایت تاریخی و تفسیر الهیاتی دشوار است. نیز، فقدان نقد درون‌متنی موجب می‌شود پژوهشگر معاصر ناگزیر باشد روایت‌ها را با منابع دیگر مقایسه کند.
ویرایش مسعود انصاری، متن را برای مخاطب فارسی‌زبان دسترس‌پذیر کرده است. ویژگی‌های اصلی این ویرایش، ترجمه روان و نزدیک به زبان امروز، ارائه پاورقی‌های توضیحی برای اصطلاحات و نام‌های خاص، و وفاداری به ساختار و محتوای متن اصلی است.
متن برگرفته از «سیرت محمد رسول‌الله؛ از تبارشناسی تا هجرت» اثر عبدالملک‌بن‌هشام و برگردان مسعود انصاری است که در سال ۱۳۹۲ به‌همت انتشارات مولی منتشر شده است.
