سرویس تاریخ و سیاست خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): کتاب «ایران در عصر امامان» مقطعی را روایت می‌کند که ایران از دوره باستان به دوره اسلامی گذر می‌کند و رویدادهای سیصدوپنجاه سالِ نخست دوره اسلامی را در برمی‌گیرد. این مقطع، دوره مهمی در تاریخ ایران و عرب‌هاست. با ظهور اسلام در شبه‌جزیره عربستان، عرب‌ها به واسطه قرآن و کتابت وارد تاریخ شدند. همچنین، با فروپاشی ساسانیان، ایران از دوران باستان گذر کرد و گام به دوره اسلامی گذاشت. مردم ایران بعد از الحاق به قلمرو اسلامی، استقلال زبانی و فرهنگی‌شان را حفظ کردند و مانند دیگر سرزمین‌ها، از جمله مصر، در زبان و فرهنگ رسمی عرب‌ها حل نشدند. آنها افزون بر انتقال دانش و راه‌اندازی نهضت ترجمه علوم از فارسی و یونانی به عربی، در انتقال خلافت از امویان به عباسیان و ایرانی‌سازی آن نقش چشمگیری داشتند. با احسان ناظم‌بکایی درباره این کتاب گفت‌وگو کرده‌ایم که در ادامه می‌خوانید:
– در گام نخست بگویید کتاب «ایران در عصر امامان» چه مقطعی از تاریخ ایران را روایت می‌کند؟
این کتاب رخدادهای ایران و اسلام از حوالی سال ۲۳ قبل از هجرت (دهه اول ۶۰۰ میلادی) تا سال ۳۲۹ هجری قمری (حوالی نیمه دهه ۹۴۰ میلادی) را در برمی‌گیرد. این بازه زمانی حدوداً ۳۵۰ ساله از تولد امام علی آغاز و با پایان دوران غیب صغری به اتمام می‌رسد. این روزگار، دوران انتقال از عصر ساسانی به عصر اسلامی است. دوران عبور ایران از عهد باستان به روزگاران اسلام که جابجایی مهمی در تاریخ چند هزار ساله این سرزمین به شمار می‌آید. «ایران در عصر امامان» با روزگار طلایی خسروپرویز، آخرین شاه بزرگ ساسانی آغاز می‌شود و در روایتی همزمان، علاوه بر مرور رخدادهای ایران ساسانی و نبردهای پیاپی با روم شرقی، شاهد سر برآوردن اسلام در جزیره العرب هستیم. فرسایش ساسانیان در جنگ‌های بی‌پایان و مشکلات مختلف مانند قحطی، بیماری و سیل از یک سو و دولت نوپای عربی اسلامی که می‌کوشد از فضای بسته شبه جزیره عربستان بیرون بزند از سویی دیگر، درهم‌آمیختگی ناگزیری را رقم می‌زند. فروپاشی ساسانیان و حدود دو قرن تسلط خلافت عربی بر ایران، بخش دیگری از تاریخ این سرزمین است که در کتاب نمود دارد. دو قرنی که نه تنها سکوت نیست بلکه مملو از هیاهوست. ایرانیان با حفظ هویت خود به بومی‌سازی دین جدید برمی‌خیزند و علاوه بر نقش اساسی در جابجایی دو خلافت عربی اموی به عباسی، شاکله علمی، فقهی و فرهنگی جهان اسلام را در قالب‌های مختلف مانند «بیت الحکمه‌ها» که همان «خانه‌های حکمت» ساسانی است، سامان می‌دهند. برخاستن سلسله‌های نیمه مستقل طاهریان و سامانیان و صفاریان از شرق، نویدبخش استقلال کامل ایران از خلافت بود که در روزگاران آخرین امامان شیعه رقم خورد. علاوه بر این در کتاب، شاهد نزدیکی هوشمندانه ایرانیان و امامان شیعه به عنوان دو عنصر مهم ضد حکومتی هستیم و به مرور درمی‌یابیم چرا اکثر ایرانیان به شیعه گرایش یافتند و امامان نیز به آنان میدان فراوان داده و با آنها آمیختند. جان کلام اینکه کتاب «ایران در عصر امامان»، راوی تاریخ تطبیقی عصر انتقال از دوران ایران باستان (ساسانی) به دوران ایران اسلامی است.
– این کتاب روایتگر همزمان تاریخ اسلام با تاریخ ایران است. رویدادهای تاریخی را در این کتاب چگونه تطبیق دادید؟
یکی از مشکلات بزرگ در تطبیق تاریخ، بیان دقیق زمان رخدادها بر مبنای دو مبدای تاریخی متفاوت است. یعنی اینکه تاریخ دقیق فلان رویداد اسلامی بر مبنای تاریخ هجری قمری با کدام روز و ماه سالشمار میلادی تطبیق کامل دارد؟ این وضع تا پیش از سال ۱۶ هجری قمری که مبدا سالشمار اسلامی مشخص نشده بود، سخت و تا قبل از سال ۱۰ هجری که سال قمری را برای ثابت نگه داشتن نسبتش با سال شمسی، با ضرب و زور نسی، کبیسه و ۱۳ ماهه کردن سال قمری، محاسبه می‌کردند سخت‌تر بود. خاصه آنکه بعضی از قبایل بنا به میل خود برخی ماه‌های قمری را جابجا می‌کردند تا بتوانند قوانین ماه‌های حرام را دور بزنند و راهزنی کنند! از سویی مبدا تاریخ در جزیره العرب هم مبنای سیالی مانند سال حمله ابرهه به مکه و … داشت که با رخداد بزرگ بعدی، جابجا می‌شد. با این حال در این کتاب روایت‌های مشهورتر ملاک قرار گرفت و سعی شد از کتاب‌های محاسبات دقیق نجومی داخلی و خارجی مانند آثار مرحوم بیرشک بهره گرفته شود و از نرم افزارها و ابزارهای تبدیل تاریخ استفاده نشود. با همه این مشکلات، تطبیق رخدادها به صورت تقریب بسیار نزدیک به دقیق، براساس مستندات تاریخی پیرامونی میسر بود که همین تطبیق‌ها نتایج جالب توجهی داشت.
– نحوه روایت تاریخ و معرفی شخصیت‌ها چگونه بوده است؟
خط سیر اصلی کتاب، نسبت تاریخ ایران با زندگی امامان و بررسی وقایع نزدیک به این دو موضوع است. بنابراین با تمرکز بر این دو موضوع، سایر موضوعات مانند وضعیت سایر بخش‌های جهان و فرق اسلامی تحت‌الشعاع قرار گرفته است. کتاب با مقدمه‌ای پیرامون چیستی و کجایی ایران بزرگ و عقبه آن و همین طور مرور جغرافیا و تاریخ جزیره العرب و تاثیرات دو سویه این همسایگان گریزناپذیر و ابدی آغاز می‌شود. سپس در ۱۲ فصل به تطبیق رخدادهای ایران با زندگی و زمانه هر یک از امامان (از ولادت تا شهادت) می‌پردازد. در هر فصل یکی از شخصیت‌های شاخص ایرانی معاصر آن امام نیز معرفی می‌شود. پرونده‌هایی نیز در دل هر فصل به تاثیرات متقابل فرهنگی مانند خوراک، پوشاک، معماری، آئین‌های سوگواری و … می‌پردازد. بعد از این ۱۲ فصل، موخره کتاب هم به اوضاع سادات و امامزادگان در ایران می‌پردازد تا گواه ملموس استمرار تاثیرات متقابل باشد.
– نگاه تصویری به تاریخ چقدر می‌تواند مخاطبان این حوزه را ترغیب به خواندن کتاب‌های تاریخی کند؟
بسیار زیاد و به خصوص برای مخاطبان جوان و آنهایی که تاریخ برایشان اولویت مطالعاتی نیست. با توجه به رونق فضای مجازی که مبنای آن تصویر است، پرداختن به تاریخ با چاشنی تصویر و نقشه اهمیت زیادی دارد. البته نکته مهم در این بخش، استناد و ارتباط تصاویر با متون است و باید انتخاب و چیدمان تصاویر نیز هنرمندانه و از سر حوصله انجام شود. خیلی از جاها باید برای تصویر، متن تولید کرد و نویسنده، محتوایش را براساس فرم و تصاویر سامان بدهد. در واقع تصاویر، تزئینی نیستند، تکمیل‌کننده‌اند.
– چرا کتاب‌های مصور در ایران مهجورند و نمی‌توانند نظر پژوهشگران متخصص تاریخ را به خود جلب کند؟
سابقه نسخه‌های مصور در ایران به قرن‌ها قبل و شاهنامه‌ها و مختارنامه‌ها برمی‌گردد و سلاطین تیموری و صفوی هم تک‌نسخه‌های مصور ارزشمندی را سفارش داده‌اند. در عصر قاجار هم نسخ مصور خطی با توجه به سطح پایین سواد به صورت سنگی و محدود وجود داشت. در عصر فعلی هم اطلس‌های مختلف ایران، اسلام، شیعه و … با محوریت نقشه و نه تصویر، منتشر شدند و در برخی کتاب‌ها هم عکس‌ها در قالب گالری به انتهای کتاب الصاق می‌شد. دلیل مهجور ماندن کتاب‌های مصور این است که در نگاه سنتی، ملاک اهمیت یک کتاب، فشردگی مطالب آن محسوب می‌شود و استفاده از تصاویر، کم‌فروشی نویسنده و ناشر به شمار می‌آید. برخی پژوهشگران و استادان تاریخ نیز با درک شرایط روز و نگاهی روزآمد باید نگاه خود را به مقوله تاریخ مصور تغییر دهند. متاسفانه علاوه بر برخی تنگ نظری‌ها برخی استادان منابع بسیار قدیمی و نه دسته اول را به عنوان منابع درسی در دانشگاه‌ها معرفی می‌کنند که جای تعجب و تاسف دارد. واقعاً دانشجوی دهه اول ۱۴۰۰ چرا باید سراغ کتاب‌هایی برود که چاپش مربوط به ۶۰ تا ۷۰ سال پیش است و حتی در مرکز تبادل کتاب هم آنها را از به خاطر تاریخ گذشته بودن، قبول نمی‌کنند؟ کتاب‌هایی با متن‌هایی ثقیل و اطلاعات ناقص که احتمالاً منبع درسی خود همان اساتید در زمان دانشجویی‌شان بوده است. چطور منابع همه علوم آپدیت می‌شود اما منابع تاریخ آپدیت نمی‌شود؟ یکی از دلایل اینکه از اکثر دانشگاه‌های تاریخ ما، مورخ بیرون نمی‌آید هم همین است.
– چقدر از منابع پراهمیت برای نگارش این کتاب بهره بردید؟
در گام اول، منابع متقدم و متقن و دسته اول مانند طبری، مسعودی، یعقوبی و … مورد توجه قرار گرفتند که بیشتر از ۴۰ مورد بودند. در گام بعدی کتاب‌های متاخر و تحلیلی از نویسندگان و مترجمان منصف و خوش‌نام مانند محمود مهدوی دامغانی، سید جعفر شهیدی، رسول جعفریان، محمد محمدی‌ملایری و… و مقالات متعدد عالمانه منتشر شده در نشریات معتبر داخلی و خارجی بهره گرفته شد. نهایتاً حدود ۴۰۰ منبع مورد توجه قرار گرفتند و مشاورانی نیز مانند رسول جعفریان، علی بهرامیان، محمدرضا سنگری و محمد حسین رجبی‌دوانی، کتاب را موشکافانه مورد مداقه قرار دادند.
– شاید قیمت بالای این کتاب جایگاهش را به کتاب ویترینی تبدیل کند که فقط در کتابخانه شخصی قرار گیرد و علاقه‌مندان تاریخ کمتر توان خرید داشته باشند. آیا برای این مساله چاره‌ای اندیشیده‌اید؟
این سئوال را باید از ناشر پرسید. با این حال هزینه کردن برای فرهنگ در زمان افزایش تورم، کاهش قدرت خرید و کوچک شدن سبد خانوار همیشه چالش مهمی است. همیشه اولین چیزی که از سبد خانوار در فشار اقتصادی حذف می‌شود، فرهنگ و در راس آن کتاب است. کتاب حاضر را باید کتابی مصور و در زمره دایره‌المعارف‌ها به حساب آورد. تصاویر باکیفیت موزه‌های مختلف جهانی، طراحی‌هایی اختصاصی حسن روح‌الامین و مدیریت هنری سلمان رئیس‌عبدالهی، ایجاب می‌کرد کتاب با همین کیفیت منتشر شود. بخش عمده نکته‌ای که مطرح کردید به افزایش قیمت کاغذ و مسائل چاپ مربوط می‌شود و دامن‌گیر همه کتاب‌هاست. با این حال به پایان رسیدن چاپ سوم کتاب در سومین سال حیاتش و با مجموع تیراژ بیشتر از ده هزار جلد گواه این است که مخاطب برای محصول ارزشمند چه از نظر محتوا و چه از نظر فرم، هزینه می‌کند. اقبال از این کتاب در حالی است که متاسفانه هیچ حمایتی از آن در وزارت فرهنگ دولت سابق نشد، با بی‌مهری مواجه شد و تمام خرید کتاب‌ها شخصی بود.
کتاب «ایران در عصر امامان» تالیف احسان ناظم‌بکایی در ۲۹۶ صفحه و قیمت سه میلیون تومان از سوی انتشارات سایان منتشر شده است.
