در گفتگوی اختصاصی سایت سخن تاریخ با حجت الاسلام دکتر ناصر رفیعی مطرح شد: نقش تحول آفرین اربعین در جامعه

در گفتگوی اختصاصی سایت سخن تاریخ با حجت الاسلام دکتر ناصر رفیعی مطرح شد: نقش تحول آفرین اربعین در جامعه

اشاره:

در آستانه فرارسیدن اربعین حسینی وبا توجه به ابعاد سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و تمدنی راهپیمایی اربعین، سایت سخن تاریخ تصمیم گرفت تا در این زمینه گفتگویی را باحجت الاسلام والمسلمین دکتر ناصر رفیعی ریاست مجتمع آموزش عالی تاریخ، سیره و تمدن اسلامی انجام دهد. ایشان علیرغم ضیق وقت، مثل همیشه با روی باز از این گفتگو استقبال کرد که حاصل آن را تقدیم حضورتان می کنیم:

گفتگو از: حجت الاسلام والمسلمین سید مجتبی اوصیاء، معاون پژوهش مجتمع آموزش عالی تاریخ، سیره و تمدن اسلامی و مدیر سایت سخن تاریخ

سخن تاریخ: با عرض سلام و سپاس بابت وقتی که در اختیار ما و خوانندگان عزیزمان قرار دادید، به عنوان اولین پرسش بفرمایید که مسئله زیارت قبور معصومان (علیهم السلام) در روایات ما چقدر مورد تاکید قرار گرفته است؟

دکتر رفیعی: بسم الله الرحمن الرحیم. بنده هم عرض سلام دارم خدمت جنابعالی و خوانندگان محترم و این ایام را تسلیت و تعزیت عرض می کنم. از سایت علمی و پر تلاش سخن تاریخ و معاونت پژوهش مجتمع آموزش عالی تاریخ، سیره و تمدن اسلامی به خاطر انجام این گفتگو تشکر می کنم. در پاسخ به پرسش تان باید بگویم که اصل زیارت قبور معصومان (علیهم السلام) و اهمیت به حضور در حرم مطهرشان، مورد تاکید فراوان روایات ماست.حدیثی از امام رضا(علیه السلام) در جلد اول بحار صفحه 116 آمده است که می فرمایند:« إِنَّ لِكُلِّ إِمَامٍ عَهْداً فِي عُنُقِ أَوْلِيَائِهِ وَ شِيعَتِهِ وَ إِنَّ مِنْ تَمَامِ اَلْوَفَاءِ بِالْعَهْدِ وَ حُسْنِ اَلْأَدَاءِ زِيَارَةَ قُبُورِهِمْ فَمَنْ زَارَهُمْ رَغْبَةً فِي زِيَارَتِهِمْ وَ تَصْدِيقاً بِمَا رَغِبُوا فِيهِ كَانَ أَئِمَّتُهُمْ شُفَعَاءَهُمْ يَوْمَ اَلْقِيَامَةِ .» یعنی هر امامی بر عهده دوستانش یک عهدی دارد که یک نشانه وفای کامل به این عهد، زیارت قبور آنان است. هرکسی که از روی رغبت و میل به زیارت این قبور پاک برود، معصومان (علیهم السلام) در روز قیامت شفیع آنان می شوند.

پس اصل زیارت قبور معصومان (علیهم السلام)، اصل مورد تاییدی است. خداوند رحمت کند مرحوم علامه امینی را که سفری 4 ماهه به سوریه داشت. در کتابخانه شهر حلب یکی از آقایان اهل سنت جلوی ایشان را گرفت و گفت من از برخی از بدعت های شیعیان نظیر عزاداری برای امام سوم(علیه السلام) و سجده بر تربت ایشان و… تعجب می کنم. علامه می گوید من تعجب کردم که این چنین شبهه ای در ذهن این افراد است. لذا تصمیم به نوشتن کتابی گرفت با نام:«سيرتنا و سنتنا» که با نام:«سیمای شیعه در رفتار پیامبر» ترجمه شده است. ایشان دراین کتاب می کوشند تا اثبات کنند که عزاداری برای امام سوم(علیه السلام)، سنت پیامبر(صلی الله علیه و آله) است و بدعت نیست چرا که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نیز خود به زیارت قبور افرادی مانند حمزه (علیه السلام) می رفتند.

سخن تاریخ: چرا زیارت اربعین برای هیچ معصومی غیر از امام حسین(علیه السلام) نقل نشده است؟

دکتر رفیعی: همان گونه که اشاره کردید، زیارت اربعین برای هیچ معصومی غیر از امام حسین(علیه السلام) نقل نشده است. درباره زیارت اربعین برای امام حسین(علیه السلام) سه نقل وجود دارد. یک نقل اینکه جابر بن عبدالله انصاری زیارتی را خوانده است. نقل دیگر روایتی است از امام صادق(علیه السلام) که کیفیت زیارت جد بزرگوارشان را به صفوان می فرمایند و نقل سوم هم روایتی از امام حسن عسکری(علیه السلام) است که علامات مومن را پنج نشانه می داند که یکی از آن ها، قرائت زیارت اربعین است. تعبیر مقام معظم رهبری این است که چون در روز عاشورا اجازه داده نشد تا قیام امام حسین(علیه السلام) ترویج شود، اهل بیت(علیهم السلام)اربعین را فرصتی برای ترویج قیام عاشورا به شمار آورده و آن را گرامی داشتند.در واقع منظور ایشان این است که اربعین روز یادآوری حماسه و شهادت و ایثار است.

سخن تاریخ: از لحاظ تاریخی آیا اربعین اول درست است یا اربعین دوم؟

دکتر رفیعی: در این مورد باید گفت که اختلاف نظر وجود دارد. منابع کهن که خودم هم آن را قبول دارم، اربعین اول(20 صفر 61) را قبول دارند. به عنوان مثال ابوریحان بیرونی در کتاب «الآثار الباقیه» و همین طور شیخ مفید و سیدبن طاوس و دیگران بر این قول صحه می گذارند.
برداشت بنده این است که این شبهه که در باره اربعین مطرح شده و مرحوم شهید مطهری هم به آن پروبال داده است، بیشتر از مرحوم حاجی نوری نشات گرفته است. البته هیچ اشکالی هم ندارد. نظری است که مطرح شده است. ولی مرحوم سید محسن امین معتقد است که کاروان حسینی تا دهم صفر در شام بودند و از دهم تا بیستم صفر نیز به راحتی به کربلا رسیدند. باید توجه داشت که راههای قدیم به راههای سلطانی معروف بوده است. راه سلطانی مخصوص حاکمان و پیک های مخصوص بوده که راههای رسیدن به مناطق دیگر را تسهیل می کرد. ضمن اینکه باید توجه داشت که راه رسیدن از شام به کربلا به مانند راه رسیدن از کربلا به شام نبود. یزید دستور داده بود که آنان را به سهولت ببرند و حتی نعمان بن بشیر را به عنوان همراه برای آنان قرار داد. به هر حال بنده معتقدم که کاروان اسرا همان اربعین اول به کربلا برگشتند و وجه عزاداری هم همین مسئله است.

سخن تاریخ: سابقه برگزاری راهپیمایی اربعین به چه زمانی برمی‌گردد؟

دکتر رفیعی:در روایات ما مسئله ای وجود دارد با نام: «مشی و پیاده رفتن» به سمت مسجد و یا زیارتگاه ها که به عنوان علائم مومن و یا امتیازات آنان به شمار می آید. به عنوان نمونه باید به امام حسن مجتبی(علیه السلام) اشاره کرد که بارها با پای پیاده به حج رفتند. در تاریخ ایران هم داریم که مثلا شاه عباس صفوی با پای پیاده به مشهد مشرف شد.
نکته دوم اینکه وقتی شما به روایات زیارت امام حسین(علیه السلام) نگاه بیندازید، در آن آمده است که هر قدم زائر امام حسین(علیه السلام)، ثواب حج را دارد. کلمه «هر قدم» نشان می دهد که پیاده روی برای زیارت امام حسین(علیه السلام)موضوعیت دارد.
در خصوص اربعین هم اولین پیشینه اش به اهل بیت(علیهم السلام) بر می گردد و همین طور جناب جابر بن عبدالله انصاری که با پای پیاده به کربلا رفته بود. همین می رساند که این مسئله در عراق آرام آرام مرسوم شد و علمای بزرگی مانند آخوند خرسانی،شیخ انصاری، آیت الله العظمی خویی و سایر علما به این اقدام دینی عمل می کردند.

سخن تاریخ:کارکرد فرهنگی و تمدن راهپیمایی اربعین را چگونه تحلیل می فرمایید؟

دکتر رفیعی: در تمدن ساز بودن اربعین نمی توان هیچ شکی داشت. آثار فرهنگی و تمدنی راهپیمایی اربعین به اندازه ای است که حتی آنتوان بارای مسیحی هم راهپیمایی اربعین را نجام داده است. حتی اهل سنت و یا غیر مسلمانان هم این سنت را انجام داده و می دهند. یکی از مهم ترین کارکردهای فرهنگی و تمدنی راهپیمایی اربعین، تعظیم شعائر الهی است. افزون بر این باید به کارکردهای دیگری نظیر: تمرین صبر و پایداری، تقویت اراده و عزم، تقرب به خداوند، تقویت توحید، تربیت نفوس در پرتو امام حسین(علیه السلام)، تقویت توکل و مانند آن نیز به صورت خلاصه اشاره کرد.

البته یک گلایه جدی وجود دارد و آن هم اینکه چرا از این ظرفیت عظیم، برداشت های فرهنگی و تمدنی بیشتر نمی شود؟ الان به گونه ای شده است که وقتی نام اربعین می آید، ذهن ها به سمت موکب، جای خواب و …. معطوف می شود. این در حالی است که در سفر حج، از این امکان برای تبلیغ استفاده فراوانی می شود و دولت عربستان بیشترین بهره را از این موسم می برد. چرا ما شیعیان از این ظرفیت بزرگ بهره نمی بریم؟!

سخن تاریخ: پرسش دیگری که در امتداد پرسش قبلی پیش می آید این است که کارکرد سیاسی و اجتماعی راهپیمایی اربعین چیست و اصولا نقش این راهپیمایی برای ایجاد همگرایی بین ادیان چگونه است؟

دکتر رفیعی: باید توجه داشت که دراین اجتماع عظیم، ملیت های گوناگونی حضور پیدا می کنند و طبیعتا یکی از کارکردهای راهپیمایی اربعین، گفتگوهایی است که بین اینها صورت می گیرد. به نظر بنده در گام اول بهترین فرصت است برای آشنایی درون شیعی. در گام دیگر آشنایی بیشتر با جریان های معاصر مثل فاجعه نسل کشی صهیونیست ها در غزه که این موکب ها بهترین مکان و وسیله می باشند برای تحلیل و تبیین ابعاد جنایت صهیونیست ها و مظلومیت فلسطینی ها. و همین طور مکانی باید باشد برای فریاد زدن ظلم ظالمان زمانه و به تعبیر شهید مطهری، شمرهای زمانه. این جمله معروف امام حسین(علیه السلام) که می فرمایند:« مَنْ رَأَى سُلْطَاناً جَائِراً مُسْتَحِلًّا لِحُرُمِ اللهِ نَاكِثاً لِعَهْدِ اللهِ مُخَالِفاً لِسُنَّةِ رَسُولِ اللهِ یَعْمَلُ فِی عِبَادِ اللهِ بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوَانِ ثُمَّ لَمْ یُغَیِّرْ بِقَوْلٍ وَ لَا فِعْلٍ كَانَ حَقِیقاً عَلَى اللهِ أَنْ یُدْخِلَهُ مَدْخَلَهُ » این فقط متعلق به آن دوره نیست. در اربعین باید این سخن حضرت را فریاد زد. یادر جایی دیگر می فرمایند: «فَاِنَّ السُنَّةَ قَدْ أُمیتَتْ، وَ إِنَّ الْبِدْعَةَ قَدْ أُحْیِیَتْ»، این بدعت همین امروز هم است. این جریانات انحرافی که با سنت پیامبر مخالف است را می توان در همین اربعین تبیین و افشاگری کرد. البته کارکردهای اجتماعی و سیاسی دیگری هم وجود دارد که می توان به اختصار به مواردی نظیر: تجدید بیعت با امام معصوم(علیه السلام)، تحول و دگرگونی در افراد و هم چنین تقارب و هم دلی را از دیگر کارکردهای اجتماعی و سیاسی راهپیمایی اربعین به شمار آورد.

سخن تاریخ: علل و عوامل اوج گیری استقبال ملت ها از راهپیمایی اربعین در سالیان اخیر را چه می دانید؟

دکتر رفیعی: نه فقط مسئله اربعین بلکه مسائل دیگری نظیرعرفه، اعتکاف، جشن های غدیر و نیمه شعبان از اقداماتی است که به برکت انقلاب اسلامی ایران رواج یافته و اوج گرفته است. باید از این فرصت به دست آمده به درستی استفاده شود. علت این که این موج روز به روز اوج گرفته و پایین نمی آید، به تحول آفرینی اربعین در میان جامعه باز می گردد. اصلا کربلا یکی از آثارش تحول است و اولین شخص تحول یافته نیز جناب حربن یزید ریاحی است. بعد از او هم بروید و ببینید که چه افرادی در این راه متحول شدند.البته باید توجه داشت که ما موظفیم که در سایه تحول اربعین، سایر ارزش ها را نیز حفظ کنیم.

سخن تاریخ: نقش جامعه المصطفی العالمیه را در کارکرد تمدنی و فرهنگی و تقویت آن چه می دانید؟

دکتر رفیعی: نقش جامعه المصطفی العالمیه در این زمینه نقش خاصی است. هر کدام از فارغ التحصیلان این نهاد بزرگ می توانند سفیرانی خاص در زمینه اربعین و در کشورهایشان باشند. انسان در اربعین شاهد صحنه هایی است که این صحنه ها را در شرایط عادی نمی تواند ببیند. همین صحنه های بی نظیر می تواند حامل پیام های بزرگی باشد که طلاب المصطفی آن را به کشورهایشان انتقال بدهند. همین مسئله موجب می شود تا راهپیمایی اربعین به صورت نمادین در سایر کشورها نیز صورت پذیرد. اخیرا از دوستان خود در ستاد اعتکاف شنیدم که این سنت حسنه در دهها کشور دنیا راه افتاده است. راهپیمایی اربعین هم می تواند این گونه باشد که در این راه، همت والای طلاب المصطفی زمینه ساز این اقدام سترگ خواهد بود.گاردنر چندین سال قبل کتابی نوشته است به نام جنگ علیه خانواده و در این کتاب به غرب هشدار داده است که غربی ها دارند با این فرهنگ خود نهاد خانواده را نابود می کند، ما می توانیم در مقابل این جنگ علیه خانواده و ارزش های دینی و اخلاقی، با پتانسیل بزرگی به نام امام حسین(علیه السلام)بایستیم.
سخن تاریخ: با سپاس فراوان بابت وقتی که در اختیار ما قرار دادید.

دکتر رفیعی: بنده هم از شما متشکرم. موفق باشید.