به همت کميته‌ي خواهران انجمن تاريخ پژوهان حوزه و انجمن دانشجويي تاريخ اسلام و تشيع دانشکده‌ي تاريخ دانشگاه اديان و مذاهب، نشست علمي با موضوع: «تحليل علل اعطاءکنيه‌ي تکريمي ام‌ابيها به حضرت فاطمه زهرا (س)» برگزار شد. در ابتدای این نشست که با همکاري دانشگاه تبريز و ذيل «همايش ملي سنت و سيره حضرت زهرا(س)» برگزار گردید، دکتر محمدتقي ذاکري عضو هيئت علمي و مدير گروه تاريخ اسلام دانشگاه اديان و مذاهب، با تبیین مقام والای حضرت زهرا(س)با تاکید بر اهمیت بحث، اعطاء کنیه ام‌ابيها از سوی رسول خدا(ص) به حضرت زهرا (س) را دارای ابعاد و علل گوناگون اعم از تاریخی و غیر تاریخی دانست و پرداختن به این گونه مسائل را ضروری دانست.
در ادامه این نشست حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر علي‌اکبر عالميان، به ارائه بحث پرداخت.
وی با تبیین مقام والای حضرت زهرا(س) به عنوان برترين بانوي دو عالم، به عنايت خاص رسول خدا(ص) نسبت به ایشان اشاره کرد و گفت: «يکي از کنيه های تکريمي که به بانوي دو عالم داده شده است، کنيه تکريمي«ام ابيها» مي باشد. اين کنيه که از کنيه هاي خاص حضرت زهرا(س) به شمار مي آيد، داراي مضامين و مفاهيم بلندي است که تا به اکنون به آن صورت که شايسته است بدان پرداخته نشده است.»
عضو هيئت‌علمي جامعة المصطفي با اشاره به این نکته که در این محفل علمی به دنبال پاسخ به اين پرسش هستیم که: اعطاء کنيه تکريمي«ام ابيها» به حضرت فاطمه زهرا(س) به چه دلايلي بوده است و چگونه تحليل مي شود، به تبیین مفهوم «امّ» پرداخت و با تاکید بر این نکته که در آیات الهی این واژه در قالب معانی مختلفی مانند: مادر اصلي انسان، مادر رضاعي، مركز دهات، جايگاه ومرجع و سرانجام، لوح محفوظ وآيات محكم الهي آمده است، از نظر لغوی نیز واژه«امّ» را به معناي مادر، مايه و اصل ذکر کرد که از لحاظ معنايي گسترش يافته و به چيزي که اصل براي وجود چيزي ديگر يا براي تربيت و اصلاح آن يا آغاز چيزي باشد اطلاق شده است.
دکتر عالميان در بیان مفهوم کنیه و فرق آن با لقب گفت: «کنيه، اسمي است غير از اسم اصلي شخص که در اول آن لفظ اب يا ابن يا ام مي‌آيد و براي تعظيم و تکريم به کار برده مي شود. فرق آن با لقب در اين است که لقب اسمي است که به آن شهرت پيدا کند خواه دلالت بر ذم او باشد و خواه دلالت بر مدح او.»
مدير گروه تاريخ و سيره پژوهشکده حج و زيارت با تاکید بر این که کنيه ام ابيها براي حضرت زهرا(س) در منابع تاريخي شیعه و سنی آمده است، به تحليل علل اعطاي کنيه اُمّ اَبيها به حضرت زهرا(س) پرداخت و در بیان اولین علت به «کانون عواطف بودن مادر» اشاره کرد و گفت: «مادر به عنوان کانون عاطفه و محبت به شمار مي آيد. رويکرد حضرت زهرا(س) نسبت به پدر بزرگوارش هم اينگونه بود به ويژه اينکه رسول خدا(ص) در شش سالگي مادر خود آمنه(س) را از دست داده بود و درد بي مادري را تحمل کرده بود. بعدها و بعد از تولد حضرت زهرا(س)، حضرت خديجه(س) نيز دارفاني را وداع گفته بود. حضرت زهرا(س) توانست خلاء عاطفي پيامبر را پر کند و به کانون عاطفه براي ايشان تبديل شود.»
وی افزود: «ايشان مانند مادر به پيامبر(ص) محبت مي‌ورزيد و از ايشان پرستاري مي‌کرد. اين محبت طرفيني بود و نشانه هاي فراواني داشت. بي قراري هاي بعد از رحلت رسول خدا(ص) نيز حکايت از همين عواطف دارد به گونه اي که به علت کثرت گريه براي رحلت رسول خدا(ص)، به عنوان يکي از«بکّائين» شناخته مي شد.»
دکتر عالميان، «کانون اصلي تمام فروعات و نسل پيامبر» را علت دوم اعطاي کنيه اُمّ اَبيها به حضرت زهرا(س) دانست و گفت: «ممکن است مراد پيامبر(ص) از اين کنيه، اين بوده که فاطمه(س)، اصل و اساس درخت نبوت است، فرزندان او، ميوه‌اش و شيعيان شاخ و برگ‌هاي آن هستند. در اين مورد صريح ترين شاهد سوره کوثر است که در همين مورد وارد شده است.»
عضو کمیته علمی «همايش ملي سنت و سيره حضرت زهرا(س)»، از ديگر علل اعطاي کنيه اُمّ اَبيها را«کانون اصلي فکري و فرهنگي مکتب رسول خدا(ص)» دانست و افزود: « از آنجايي که امامت ريشه فکري و فرهنگي مکتب رسول خدا(ص) به شمار مي آيد و اين پديده الهي از نسل مبارک حضرت صديقه کبري(س) شکل پذيرفته است، بر همين اساس مي توان يکي از دلايل اُمّ اَبيها ناميدن حضرت را همين مسئله دانست.»
این پژوهشگر دینی، یکی دیگر از این علل را «برتري بخشي حضرت زهرا(س) نسبت به زنان پيامبر(ص) دانست و گفت: «بر اساس آيه شش سوره احزاب، همسران پيامبر(ص)، با کنيه«أم المؤمنين» گرامي داشته شده اند. پس از نزول اين آيه، همسران رسول خدا(ص) به ام المؤمنين ملقب شدند و اين لقب براي آنها به يک عنوان و جايگاه تبديل شد. اين مسئله موجب شد تا برخي از افرادي که بيماردل بودند، جهت بالاتر نشان دادن جايگاه بعضي از همسران رسول خدا(ص) نسبت به حضرت زهرا(س)، اين آيه و لقب را بهانه قرار دهند. اين در حالي است که علت نزول اين آيه چيز ديگري است.» وی افزود: «بر همين اساس به نظر مي رسد براي رفع شبهه برترين زنان ناميده شدن همسران پيامبر(ص)، فاطمه(س) ملقب به کنيه تکريمي أم أبيها شد تا اين نکته يادآور شودکه اگر همسران پيامبر، مادر مؤمنان هستند، فاطمه، مادر پيامبر است و اين مقام، مقامي بالاتر و رفيع تر نسبت به همه زنان است.»
عضو هیئت علمی جامعه المصطفی العالمیه، در بیان پنجمین علت اعطاي کنيه اُمّ اَبيها به حضرت زهرا(س)، به «تاکيد بر مقام سَيّدَةُ نِساءِ الْعالَمين» اشاره کرد و گفت:«اعطاي کنيه اُمّ اَبيها به حضرت زهرا(س) در واقع تاکيدي دوباره بر مقام «سَيّدَةُ نِساءِ الْعالَمين» بودن ايشان به منظور برتري بخشي به حضرت نسبت به همه زنان دنيا و به ويژه همسران رسول الله(ص) مي باشد.»
دکتر علي‌اکبر عالميان، ششمین و آخرین علت اعطاي این کنيه را «تاکيد بر مقام عرفاني حضرت زهرا(س)» دانست و با اشاره به بیانی از علامه حسن زاده آملي، خاطر نشان کرد: « حضرت فاطمه(س) چون مظهر نفس كليه است از اين رو پيامبر از او به ام ابيها ياد نموده است. در روايت آمده است که پيغمبر(ص) فاطمه را دوست مي داشت و او را به «امّ ابيها» -يعني مادر پدرش- کنيه داده بود. و من مي گويم: چون عقل کلّ،پدر است و نفس کلّ مادر ، و همه موجودات از آن دو ظهور يافته اند، و مادر انوار و فضائل فاطمه عقيله رسالت، مظهر نفس کلّ بر وجه اتمّ است؛ پس بنابر اين تفسير انفسي اقوم، آن جناب مادر پدرش حضرت خاتم انبياء (ص) است.»
وی در پایان سخنان خود به جمع بندی آنچه بیان شد پرداخت و گفت: « مي توان نتيجه گرفت که اعطاء کنيه تکريمي«ام ابيها» فقط به خاطر نشان دادن علاقه ويژه رسول خدا(ص) به حضرت زهرا(س)نبود، بلکه هدف اصلي ايشان، توجه دادن جامعه به ابعاد جايگاه بي نظير دختر گرانقدرش بود هر چند که بعد از رحلت رسول خدا(ص)، توجه کمي به اين تاکيدات ايشان شد وقدر و منزلت سَيّدَةُ نِساءِ الْعالَمين ارج نهاده نشد.»
در پایان این جلسه به پرسش های حاضران پاسخ داده شد.
