حجة الاسلام و المسلمین مهدی پیشوایی روز جمعه 11 بهمن 1392 در رادیو معارف، به سوالات تاریخی مطرح شده پاسخ گفت.
نحوه جمع آوری نهج البلاغه، سقیفه در نگاهی کوتاه، شخصیت عبدالعظیم حسنی و بررسی امامزاده های مدفون در کنار ایشان، خدمات سلمان فارسی بعد از رحلت پیامبر(ص)، نگارش مقتل معصومان، قبر مختار، وجود پیامبران در میان تمامی امت ها.
1-درباره نهج البلاغه و نحوه جمع آوری آن بیشتر توضیح دهید.
نهج البلاغه را مرحوم سید رضی برادر سیر مرتضی علم الهدی و شاگرد شیخ مفید جمع آوری کرده است. این کتاب از سبه بخش خطبه ها، نامه ها و حکمتها یا کلمات قصار (کوتاه) امام علی(ع) تشکیل شده است. این موارد قبلا در کتاب های مختلف حدیثی پراکنده بوده و سید رضی آن ها را در یک کتاب جمع آوری کرده است.
مرحوم سید رضی (متوفای 406 ق) شخصی ادیب، شاعر و دانشمند است که مجذوب سخنان فصیح امام علی(ع) می شود و همانطور که خودش در این کتاب می نویسد، تصمیم می گیرد آن قسمت از سخنان حضرت که فوق العاده فصیح و دارای ارزش ادبی بالایی است را در یک کتاب جمع کند و به همین دلیل نام آن را نهج البلاغه یعنی روش بلاغت گذاشته است.
البته تصور نشود که تمام بیانات حضرت، در این کتاب آمده است بلکه این کتاب بخشی از آن هاست؛ و لذا برای نهج البلاغه، مستدرکاتی هم نوشته شده است. مستدرکات در اصطلاح به کتاب های مکمل کتاب قبلی می گویند یعنی موضوعاتی که جزء کتاب موجود است و بنا به دلایلی در این کتاب نیامده است.
در زمان ما منابع و مدارک نهج البلاغه و همچنین کتابهایی که پیش از سید رضی، بیانات امام را نقل کرده اند آورده شده است. مرحوم آقای دشتی، نهج البلاغه را با شرح لغات و معجم، فهرست و نمایه آورده است و در آخر معجم با شماره گذاری که صورت گرفته، ماخذ هر کدام از خطبه، نامه و حکمت را در آورده است.
یک نشانه این که سید رضی بنای جمع آوری همه سخنان حضرت را نداشته و تنها شاهکار فصاحت و بلاغت را آورده است، این است که در برخی جاها سید رضی اظهار تعجب می کند و می گوید این سخن از فصیح ترین سخنان عرب است و در جای دیگر می گوید اصلا عرب در فصاحت، مانند این سخن را ندارد.
مثلا امام علی(ع) در توصیف دنیا می فرماید: مَن أبصَرَ إلیها أعمَتهُ و مَن بَصَّرَ بِها بَصَّرَتهُ. از ماده بصر استفاده کرده ولی آن را در جمله اول با الی متعدی کرده و در جمله دوم با “ب” متعدی کرده است. سید رضی تعجب می کند که امام یک لغت را دوجور متعدی کرده و دو معنای متفاوت را برداشت کرده است.
ترجمه: هرکسی به این دنیا چشم بدوزد دنیا او را کور می کند و هر کسی آن را وسیله بینایی قرار دهد دنیا بینایی او را بیشتر می کند.
2-توضیحی درباره سقیفه و جریان آن بفرمایید.
سقیفه جایی مسقف و متعلق به یکی از قبایل بوده که رسول خدا(ص) نیز در زمان حیات خویش به آن جا رفته بودند و نماز خوانده بودند. نقل شده است که بلافاصله بعد از فوت پیامبر(ص)، بزرگان اوس و خزرج به رهبری سعد بن عباده بزرگ خزرج در آن جا جمع شدند و حرفشان این بود که بعد از ایشان، مسلمانان نیاز به زمامدار دارند و علی القاعده جانشین او یک نفر از ما باشد؛ زیرا در راه اسلام بیشتر زحمت کشیدیم. رسول خدا(ص) سیزده سال در مکه فعالیت کرد ولی مردم مکه استقبال نکردند و ایشان را اذیت کردند. تا آنکه ما مسلمان شدیم و با ایشان پیمان بستیم و به مدینه دعوت کردیم و حمایت کردیم و شمشیر زدیم و جهاد کردیم تا اسلام پیشرفت کرد و به این جا رسید.
این در حالی است که هنوز جنازه رسول خدا(ص) بر زمین است و علی(ع) مشغول غسل دادن است. در این بین، سه نفر از مهاجران یعنی ابوبکر، عمر و ابوعبیده جراح شنیدند که انصار چنین کردند که با سرعت خود را به سقیفه رساندند. عمر می گوید: من خودم را در راه آماده کرده بودم که چه بگویم. خواستم صحبت کنم ابوبکر به من اشاره کرد و گفت صبر کن و بهتر از من سخن گفت که شما درست می گویید ولی ما بیشتر زحمت کشیدیم و در آن دوران زحمت، ما بودیم که زودتر مسلمان شدیم و از رسول خدا(ص) حمایت کردیم. مقام شما نیز محفوظ است ولی بعد از ما هیچ کسی به رتبه شما نمی رسد. او در ادامه گفت: رسول خدا(ص) فرموده است که إن الائمة من قریش، و ما قریشی هستیم.
این حرف ابوبکر جا افتاد و چون جلسه متشنج و از حالت استدلال خارج شده بود کسی نپرسید که منظور از این حدیث چیست؟ یکی از افراد اوس بنام بشیر از ترس این که مبادا در رقابت درون قبیلگی، سعد بن عباده به خلافت برسد، پیشدستانه با ابوبکر بیعت کرد و به تبع او نیز چند نفر بیعت کردند. زمانی که از آن جا بیرون آمدند از بقیه با اختیار یا به زور بیعت گرفتند.
سوال و شبهه ای پیش می آید مبنی بر این که چرا انصار که رقابتی مثل قریش با امام علی(ع) نداشتند به چنین کاری اقدام کردند و بعد از سقیفه هم امام علی(ع) تنها از قریش انتقاد می کرد؛ در حالی که ابتدا انصار در آن جا جمع شدند و این مساله را بوجود آوردند؟
جواب این است که انصار از آرایش سیاسی قریش در روزهای آخر حیات پیامبر(ص) فهمیده بودند که قریش، علی(ع) را کنار خواهد زد و امام به خلافت نخواهد رسید؛ و لذا به فکر خودشان بودند که حداقل ما انصار عقب نمانیم. در بین حاضرین جلسه بعد از بیعت، سعد بن عباده گفت که من بیعت نمی کنم مگر این که علی بیعت کند و چه بسا اگر علی بیعت کند من بیعت نکنم. و بیعت نکرد و سرانجام نتوانست در مدینه بماند و به شامات رفت و او را کشتند و گفتند که جنیان او را کشتند.
یک نشانه ترس انصار از این جریان، این است که وقتی آن مباحثات در سقیفه حالت مشاجره به خود گرفت، یکی از بزرگان انصار بنام حباب بن منذر به آن سه نفر گفت کاری نکنید که خلافت دست قریش بیفتد که اگر چنین شود کار را بر همه ما انصار سخت می کنند. می گویند حرف حباب بن منذر در فاجعه حره تحقق پیدا کرد. برای این که سپاه شام در زمان یزید به مدینه حمله کرد بزرگان انصار را گرفتند و گردن آن ها را به عنوان بردگی برای یزید داغ نهادند. در طول تاریخ هیچ وقت انصار به خلافت نرسیدند و بذری که ابوبکر در آن جا کاشت قرن ها اثر خود را گذاشت.
آن حدیثی که ابوبکر به آن استناد کرد ادامه ای داشت و آن این بود که پیامبر(ص) فرمودند آن ائمه، دوازده نفر خواهند بود و تا آن ها حکومت کنند اسلام عزیز خواهند بود ولی ابوبکر فقط به جمله ابتدایی این حدیث استناد کرد و بقیه را نگفت.
3-درباره شخصیت عبدالعظیم حسنی توضیح دهید و این که چه امامزاده هایی در کنار ایشان مدفون هستند؟
عبد العظیم حسنی از نسل امام حسن مجتبی(ع) بوده ولی در عصر امام جواد(ع) و امام هادی(ع) زندگی می کرده و از شاگردان این دو امام و از محدثین، زهاد و عباد زمانه بوده است. او بسیار مورد احترام امام وقت بوده و همان کسی است که دینش را بر امام هادی(ع) عرضه کرد و حضرت معتقدات او را تایید کرد و دعا کرد که خدا او را بر این اعتقاد ثابت قدم بدارد.
در کنار ایشان، حمزة بن موسی بن جعفر دفن شده است. حمزه پیش از عبدالعظیم در آن جا دفن شده و در آن مدتی که عبدالعظیم در ری، زندگی مخفی داشته به زیارت قبر او می آمده است. دو امامزاده دیگر بنام های عبدالله و طاهر از نسل امام سجاد(ع) در کنار ایشان مدفون هستند.
4-سلمان فارسی، بعد از پیامبر(ص) چه خدماتی داشته است؟
سلمان فارسی یا به تعبیر پیامبر(ص)، سلمان محمدی، دوران مکه را درک نکرد و در مدینه مسلمان شد. بعد از رحلت رسول خدا(ص) از معدود شخصیت هایی است که کنار امام علی(ع) قرار گرفت و از مقام ولایت و امامت دفاع کرد.
از رسول خدا(ص) نقل شده که سلمان از فرق سر تا ناخن پا لبریز از علم است. او علم منایا و مرایا یعنی خبر دادن از حوادث آینده می دانست و روایات زیادی را از پیامبر(ص) نقل کرد. در زمان خلفای قبل از امام علی(ع)، مدتی حاکم مدائن بود و در همان جا از دنیا رفت.
او با توجه به این که ایرانی بود و شناخت کافی از آن منطقه داشت در فتح ایران به فرماندهی سعد بن ابی وقاص شرکت کرد و راهنمایی های ارزنده ای انجام داد.
درباره شخصیت او کتابهایی نوشته شده است که در این زمینه می توان به کتاب سلمان نخستین مسلمان ایرانی به قلم مرحوم حجة الاسلام و المسلمین داود الهامی اشاره کرد.
5-آیا غیر از مقاتلی که ویژه امام حسین(ع) است برای سایر ائمه(ع) هم مقاتلی هست که همه مصائب آن ها را جمع آوری کرده باشند؟
کتاب مستقلی در این باره وجود ندارد ولی شهادت هر یک از ائمه(ع) را در کتاب های مربوط به زندگانی آن ها آورده اند. اخیرا پژوهشکده باقر العلوم در حال نگارش کتابی است که یکی دو جلد اولیه نیز چاپ شده است که نام آن استشهاد المعصومین به عربی و مقتل معصومان به فارسی است. که تنها به مساله شهادت آن ها پرداخته است. البته این کتاب تنها نقل روایت است و به نقد و بررسی آن ها نپرداخته است.
6-قبر مختار کجاست؟
در شهر کوفه و نزدیک قبر حضرت مسلم قرار دارد.
7-جرا همه پیامبران در سرزمین های عرب مبعوث شدند؟
این مطلب صحیح نیست؛ بلکه تعدادی از پیامبران بزرگ در این منطقه مبعوث شده اند. این در حالی است که علامه مجلسی در کتاب بحارالانوار، تعداد پیامبران را 124 هزار نفر معرفی می کند. قرآن کریم می فرماید قصه برخی پیامبران را نقل کرده ایم و قصه برخی را نقل نکرده ایم. عمدتا ما از آن چه که خدا در قرآن بیان کرده و پیامبران بزرگ الهی بوده اند اطلاع داریم. اصولا برخی سرزمین ها که پیامبران بزرگ در آن جا بوده اند در آن زمان، عرب نبوده ند مانند مصر و شام.
از طرف دیگر آیاتی در قرآن مجید داریم که تصریح می کند که خدا هیچ امتی را بدون پیامبر نگذاشته است:
ما هيچ پيامبرى را، جز به زبان قومش، نفرستاديم؛ تا (حقايق را) براى آنها آشكار سازد. (سوره ابراهیم آیه 4). ما در هر امتى رسولى برانگيختيم كه: «خداى يكتا را بپرستيد». سوره نحل آیه 36). ما هرگز (قومى را) مجازات نخواهيم كرد، مگر آنكه پيامبرى مبعوث كرده باشيم (تا وظايفشان را بيان كند.) (سوره اسراء آیه 15). پروردگار تو هرگز شهرها و آباديها را هلاك نمىكرد تا اينكه در كانون آنها پيامبرى مبعوث كند كه آيات ما را بر آنان بخواند. (سوره قصص آیه 59). هر امّتى در گذشته انذاركننده اى داشته است. (سوره فاطر آیه 24 )
