حجت الاسلام و المسلمين استادمهدي پيشوايي از كارشناسان اهل قلم در حوزه تاريخ اسلام که بطور منظم در برنامه پرسمان تاریخی رادیو معارف روزهای جمعه ساعت 16 به سوالات تاریخی پاسخ می دهد در تاریخ 13 دی نیز به این گونه سوالات پاسخ گفت.
1- تفاوت میان شیعیان و علویان
2- زمان لیلة المبیت و ماهیت داستان هجرت
3- اختیار پیامبر(ص) در ترتیب آیات و سوره ها
4- قیام مردم سیستان قبل از قیام توابین و مختار
5- علت کنیه پیامبر(ص) به ابوالقاسم
6- علت درخواست پیامبر(ص) مبنی بر این که امام علی(ع) در توافق نامه حدیبیه نام رسول الله را به ایشان نشان دهد
7- ولادت حضرت علی(ع) در خانه کعبه، از نگاه منابع اهل سنت
1- تفاوت میان شیعیان و علویان که در ترکیه و سوریه مطرح هستند چیست؟
علویان در واقع شیعه هستند؛ اما نه شیعه متشرع که به فروع دین دقیق باشند و حلال و حرام را مطابق ضوابط آن عمل کنند. وجه بارزشان این است که به شدت به امام علی (ع) علاقه دارند؛ هم محب علی(ع) هستند و هم محب اهل بیت(ع). در دلیل دوری آن ها از آموزش دینی شیعه گفته می شود که به دلایل سیاسی دور از شهرها و غالبا در کوهستانها زندگی می کرده اند و فاقد مبلغ بوده اند.
2- شب لیلة المبیت چه شبی بوده و در چه زمانی واقع شد؟
سالها مشرکان مکه با رسول خدا(ص) مخالفت و کارشکنی کردند و با وجود این که از هیچ کاری مضایقه نکردند نتیجه نیز نگرفتند و کار به جایی رسید که تصمیم گرفتند حضرت را بصورت دسته جمعی ترور کنند تا نهایتا یک نفر قاتل ایشان نباشد و آن عده را از قبایل مختلف انتخاب کردند تا قابل قصاص نباشد. قرار شد شب اول ربیع اول این توطئه را اجرا کنند.
از طرف دیگر، از سال دهم و یازدهم بعثت به بعد، مردم یثرب، خبر دعوت پیامبر(ص) را شنیدند و در سه سال متوالی هنگامی که برای موسم حج می آمدند دیدارهایی با ایشان داشتند. در آخرین دیدار در سال سیزدهم بعثت در عقبه منی، ایشان را به شهرشان یثرب یثرب دعوت کردند. گفتند ما این جا قدرتی نداریم ولی اگر به شهر ما تشریف بیاورید مثل ناموسمان از شما حمایت می کنیم. بنابراین آن فشار وارد شده از طرف مکه و این زمینه مساعدی که در یثرب فراهم شده بود، زمینه هجرت گردید. البته قبلا عده ای از مسلمانان را به یثرب فرستاده بودند و عده معدودی مانده بودند. شب موعود که رسید خداوند متعال بصورت غیبی به ایشان خبر داد و حضرت علی (ع) را که هنوز در مکه بود در بستر خود خواباند و آن روپوش سبزی که معمولا روی خود می گذاشت بر روی حضرت علی(ع) گذاشت.
علی(ع) با استقبال از خطر، در بستر رسول خدا(ص) خوابید و رسول خدا(ص) شبانه به سمت غار ثور که در جنوب مکه است حرکت کردند؛ در حالی که اگر می خواست به مدینه برود باید به شمال می رفت. مشرکان تا صبح انتظار کشیدند و هنگامی که هوا روشن شد به داخل اتاق حمله ور شدند. امام علی(ع) روپوش را کنار زد و بیرون آمد و آن ها غافلگیر شدند. هرچه تلاش کردند امام(ع)، محل اختفای پیامبر(ص) را بازگو نکرد و طفره رفت.
آن ها فورا افرادی را به سمت شمال یعنی مدینه بسیج کردند. هرچه جستجو کردند نیافتند. البته از ردیاب ها نیز استفاده کردند. ابتدا از سمت جنوب ردپای حضرت را گرفتند و تا نزدیکی های غار آمدند که به امر خدا دهانه غار را عنکبوت تار تنیده بود و این نشانه ای بود که کسی وارد غار نشده است.
حضرت(ص) سه شبانه روز در آن غار اقامت کردند و در این مدت، امام علی(ع) آذوقه و اخبار مکه را برای حضرت فراهم می کردند. نهایتا مرکب برای پیامبر(ص) و همراهانشان که ابوبکر و راهنما و شخص دیگری بود فراهم کرد و پیامبر(ص) شب چهارم به سمت یثرب حرکت کرد. البته مبدا هجرت، از ورود حضرت به مدینه و قبا حساب می شود که در 12 ربیع الاول اتفاق افتاد.
بنابراین، شب لیله المبیت، شب ربیع الاول است.
ضمنا در مورد علت این که مشرکان تا صبح را منتظر ماندند دو نقل وجود دارد: یک نقل این است که ابولهب گفت اهل حرمش داخل این جا هستند و اگر شبانه به داخل خانه او بریزید آنها می ترسند. نقل دیگر این است که عمدا به تاخیر انداختند تا معلوم شود کار چند نفر است و یک نفر متهم به این کار نشود.
3- آیا پیامبر(ص) در ترتیب آیات و سوره ها به شکلی که در دست ماست اختیاری داشته اند؟
تنظیم آیات به دستور حضرت بوده و هر آیه ای که نازل می شده می فرمودند در فلان سوره و فلان آیه قرار دهید. البته سوره های بزرگ یک آیه و دو آیه و ده آیه (تدریجی) نازل می شد و بعضی سوره های کوچک یکجا نازل می شد. ضمنا اصطلاح سوره نیز که در خود قرآن آمده، به این معناست که آن زمان هم چنین مساله ای بوده است. خوب است در این زمینه به کتاب های مربوط به تاریخ قرآن که همین نام را هم دارند مراجعه نمایید که یکی از آن ها تاریخ قرآن نوشته مرحوم محمود رامیار است.
البته باید توجه داشت که نامگذاری سوره ها از خود سوره ها گرفته شده است ولی ترتیب سوره ها در مقام نزول، اول سوره های کوچک آخر قرآن اول نازل شده است؛ زیرا مکی هستند. قرآنی هم که امیرالمومنین(ع) بعد از رحلت پیامبر(ع) جمع کرد به ترتیب نزول بود ولی از نظر تعداد سوره ها و محتوای آیات همان قرآنی است که در دست ماست. البته قرآنی که امام علی(ع) ارائه کرد دو مزیت داشت: یکی ترتیب نزول بوده یکی هم حواشی مانند تفسیر و تاویل و شان نزول های آیات را به همراه داشت. امام علی(ع) آن را عرضه کرد ولی خلیفه وقت نپذیرفت و امام(ع) فرمود که دیگر آن را نخواهید دید و بر اساس دلایل و شواهدی این صحیفه دست به دست میان امامان منتقل شده است.
4- این که گفته می شود قبل از قیام توابین و مختار مردم سیستان قیام کرده اند صحت دارد؟
این مطلب صحت دارد. مردم سیستان خیلی زودتر از قیام توابین یعنی به فاصله چند ماه بعد از حادثه عاشورا (که نمی توان زمان دقیق آن را تعیین کرد) زمانی که خبر به آن ها رسید شورش کردند و والی آن جا بنام عبّاد را که برادر عبیدالله بن زیاد بود اخراج کردند. شورش به قدری قوی بود که عباد نتوانست بماند و 30 میلیون موجودی بیت المال را برداشت و فرار کرد. این شهر چندین ماه بدون حاکم ماند و بعدها عبیدالله بن زیاد دو تا از برادرهای خود را فرستاد و آن ها بنا بر ملایمت با آن ها گذاشتند تا توانستند حکومت کنند.
در تاریخ سیستان نوشته اند که مردم این دیار دلاور و شجاع بوده اند. یک نشانه آن این است که در سال 30 هجرت، عثمان سپاهی برای فتح سیستان فرستاد که در آن جنگ، هر دو طرف، تلفات زیادی دادند ولی مسلمانان نتوانستند پیروز شوند. در این هنگام فرمانده سیستان برای فرمانده مسلمانان پیغام فرستاد که شما نمی توانید بر ما پیروز شوید ولی ما کتاب شما را خواندیم و فهمیدیم که دین شما دین راستین است و مسلمان می شویم. این گونه بود که با اختیار مسلمان شدند.
از طرف دیگر مردم سیستان، شیعه بسیار وفادار بوده اند. یاقوت حموی در معجم البلدان در مدخل سیستان می گوید: آن ها به قدری وفادار بودند که از سال 41 به بعد که معاویه بخشنامه کرد در مجامع عمومی به امیرالمومنین(ع) جسارت کنند سیستان تنها منطقه ای بود زیر بار نرفت و حتی حاضر شدند مالیات مضاعف بپردازند ولی لعن نکنند.
این قیام در کتابی بنام تاریخ سیستان آمده است. مرحوم استاد علی دوانی نیز در کتاب کوچکی شرح و بسط بیشتر داده و ما نیز در جلد دوم مقتل جامع حضرت سید الشهدا(ع) در ردیف این قیام ها و مقدم بر همه آن ها نوشته ایم.
5- آیا این مطلب صحیح است از این جهت که پیامبر(ص) پدر معنوی امام علی (ع) هستند و امام نیز قسیم النار و الجنة هستند کنیه ابوالقاسم گرفته اند؟
تا آن جا که بنده اطلاع دارم در کتاب های ما این کنیه به مناسبت پسر اول ایشان به نام قاسم بوده وبه همین مناسبت حضرت را ابوالقاسم می گفته اند که در این زمینه می توان به کتاب اعلام الوری باعلام الهدی علامه طبرسی اشاره کرد. البته اگر این مطلب صحت داشت باید کنیه ابوالقسیم می شد نه ابوالقاسم.
6- چرا پیامبر(ص) در صلح حدیبیه از امام علی(ع) خواست نام رسول الله را به ایشان نشان دهد تا آن را حذف کند؟ مگر ایشان علم الهی نداشت.
داستان از این قرار است که رسول خدا(ص) در سال ششم هجرت تصمیم گرفت به سفر عمره برود. حضرت برای این که به مشرکان مکه بفهماند قصد نظامی ندارد دستور داد مسلمانان مسلح نباشند و هرکدام بیشتر از یک شمشیر برندارند و قربانی با خود بیاورند به این نشانه که برای زیارت آمده ایم. قریش مطلع شد و سپاهی فرستاد که در سرزمینی بنام حدیبیه از حرکت مسلمانان جلوگیری کرد.
کار به بن بست و ارسال پیک رسید. نهایتا قرار به یک موافقتنامه شد که چندین بند داشت و برخی به نفع مشرکان و به نفع مسلمانان بود که بیشتر به نفع مسلمانان بود و قرآن از آن به «فتح مبین» یاد کرد. بر سر اصول و مواد پیمان نامه توافق شد و قرار بر نوشتن آن شد. رسول خدا به امام علی(ع) املاء کرد و فرمود بنویس بسم الله الرحمن الرحیم. مشرکان مخالفت کردند که خدای رحمان و رحیم نمی شناسیم. قرار شد مطابق عرف آن زمان بنویسند بسمک اللهم.
در ادامه پیامبر(ص) فرمود: بنویس که این توافق نامه ای است میان قریش و محمد رسول الله. مشرکان گفتند ما اگر تو را به رسول خدا می شناختیم جنگی میان ما و شما نبود. پیامبر(ص) عنایت داشت که مفاد پیمان نامه مهم تر است و نهایتا دستور دادند که رسول الله حذف شود. ایشان امی بودند یعنی درس نخوانده و مکتب نرفته بود؛ ولی این مطلب که آیا به قدرت الهی می توانست بنویسد و بخواند یا نه؟ بحث دیگری است. و لذا ایشان منشی داشت و خودش شخصا از خواندن و نوشتن استفاده نمی کرد.
7- آیا اهل سنت نیز به ولادت حضرت علی(ع) در خانه کعبه معتقدند؟
این مساله در منابع اهل سنت هم آمده است که به عنوان نمونه می توان به این کتاب ها اشاره کرد: مسعودی در کتاب مروج الذهب جلد 2 ص 329، سبط بن جوزی در تذکرة الخواص ص 10، مومن شبلنجی در کتاب نور الابصار ص 76 به این مطلب اشاره کرده اند. البته در این زمینه یکی از علمای شیعه نجف مرحوم آیت الله شیخ محمد علی اردوبادی کتاب مستقلی بنام «علی ولید الکعبة» نوشته که در آن تمام اسناد و مدارک تاریخی و ادبی تولد ایشان در خانه خدا را آورده است.
البته در زمان ما وهابی ها نه عموم اهل سنت، گاهی اصل قضیه را انکار می کنند و گاهی اهمیت آن را کم می کنند. مثلا می گویند که کعبه آن روز که مرکز بت شده بود. این چه افتخاری است که می گویید علی در کعبه متولد شده؟ در پاسخ باید گفت که آن ها از این جهت که کعبه، خانه مقدس خدا بزرگ است بت خود را آوردند نه این که بتکده شود. آن ها عادت داشتند در کنار کعبه طواف می کردند و احدی در آن زمان، کعبه را بتکده نمی دانست و بتکده های آنها جدا بود. اسم سه بت آن ها در قرآن آمده است. بت لات در طائف، مناط سر راه مکه و مدینه، و عزی در حراض، پرسشتگاهی مانند کعبه ساخته بودند که به آن سقام می‌گفتند. بنابراین آن ها خودشان بتکده داشته اند. حتی اگر بت هبل را در کعبه یا بالای آن جا داده بودند به این دلیل بوده که کعبه را مقدس می دانستند.
متن برنامه های تاریخی رادیو معارف
