آقای دکتر سید حسین فلاح زاده روز جمعه 4 بهمن 1392 در برنامه دیار سلمان رادیو معارف، دولت آل کیا را یکی از دولت های شیعی دانست که در دوران پنجاه ساله انقراض ایلخانان تا ظهور تیمور، با کمک دولت شیعی مرعشیان طبرستان تأسیس شد و با حمایت از شاه اسماعیل صفوی و پناه دادن به او، نام خود را در تاریخ، به عنوان عامل مهم به قدرت رسیدن صفویه به ثبت رساند؛ دولتی که توسط شاه عباس صفوی منقرض گردید.
دولت آل کیا یکی از دولت هایی است که در فاصله زمانی بعد از سقوط ایلخانان در سال 736 قمری تا ظهور تیمور که از این دوره زمانی به عنوان فترت یاد می شود و حکومت های محلی مختلفی در نبود دولت مرکزی شکل گرفت تاسیس شد.
این دولت در کنار دولت های سربداران در خراسان و سبزوار و مرعشیان طبرستان، شیعه مذهب هستند که در حدود سال 769 قمری یعنی نه سال بعد از ظهور مرعشیان، به قدرت رسیدند. آل کیا هم مانند مرعشیان از سادات هستند و نسبشان به امام سجاد(ع) می رسد. اولین شخصی که از میان آنان، وارد عرصه سیاسی شد سید امیر کیایی است که در منطقه گیلان علیه حکومت محلی ناصروندان قیام می کند. ناصر وندان در جایی حکومت می کردند که آن جا را به عنوان بیه پیش می شناسیم. در کتاب های تاریخی جغرافیایی، با توجه به این که سفید رود از میان گیلان می گذرد این منطقه را به دو بخش شرقی سفیدرود (بیه پیش) به مرکزیت لاهیجان و بخش غربی سفید رود (بیه پس) به مرکزیت رشت تقسیم کردند. خاندان ناصروند در بخش شرقی زندگی می کردند که سید امیرکیایی علیه آن ها قیام کرد ولی موفق نشد و حدودا سه سال بعد در گذشت.
در این زمان یعنی در سال 760 قمری (سه سال بعد از تشکیل دولت مرعشیان) فرزندان سید امیر کیایی با رفتن نزد سید قوام الدین مرعشی رهبر مرعشیان، درخواست می کنند تا از آن ها برای تشکیل حکومت حمایت کند. بر این اساس، آل کیا با کمک سید قوام و فرزندش سید کمال، با شکست ناصروندان، منطقه لاهیجان را تصرف می کنند و در سال 766 قمری دولت خود را در شهر لاهیجان به رهبری سید علی یکی از فرزندان سید امیر کیایی تاسیس می کنند.
سید علی کیا موفق می شود مناطق دیگری را در اطراف لاهیجان مانند طارم و دیلمان تصرف کند و حتی در یک مقطعی از زمان، تا حدود قزوین نیز پیشروی کردند و آن جا را به حکومت خود ضمیمه کردند. بعدها سید علی کیا در یک درگیری در رشت کشته می شود و برادرش سید هادی کیا، قدرت را در دست می گیرد.
آل کیا هم مانند مرعشیان با حمله تیمور مواجه شدند ولی توانستند با ارسال هدایا و نمایندگانی نزد تیمور مانع حمله او شوند و آن اتفاقی که برای مرعشیان افتاد (بدلیل ذهنیتی که برای تیمور درست کرده بودند) برای آل کیا نیفتاد. این حکومت در زمان جانشینان تیمور مانند شاهرخ نیز ادامه پیدا کرد و عملا خراج گذاران تیموریان شده بودند که مرکزشان در این سالها به هرات منتقل شد.
معمولا تیمور در حملاتی که داشت، اگر دولتی حاضر به صلح می شد، گاهی نماینده تعیین می کرد و تا زمانی که این نماینده بود و شورشی نیز رخ نمی داد مبارزه نمی کرد ولی اگر شورشی صورت می گرفت آن را سرکوب می کرد.
بطور کلی تیمور، خطر اصلی بود که آل کیا و مرعشیان را تهدید می کرد و تیموریان نیز تنها در زمان خود تیمور، قدرت فراوانی داشتند و با مرگ او در سال 807 قمری، قدرت آن ها نیز افول کرد و به همین دلیل، حیات آل کیا در دوره جانشینان تیمور هم ادامه پیدا کرد و سعی کردند مناسباتشان را با دولت مرعشیان حفظ کنند و توانستند تا ظهور صفویه ادامه پیدا کردند.
در این میان، نکته ای که باید به آن توجه کرد این است که خاندان صفوی تحت فشار حکومتهایی مانند آق قویونلوها و قراقویونلوها بودند و بدین دلیل، شاه اسماعیل صفوی به خاندان آل کیا پناه برد که اگر حمایت های آل کیا نبود، صفویه نمی توانست دولت خود را در اوایل قرن دهم تاسیس کند. بنابراین همانگونه که مرعشیان به آل کیا کمک کردند، آل کیا نیز در تاسیس دولت صفویه نقش بسزایی داشتند؛ به همین خاطر، صفویه هنگام روی کار آمدن، سعی کردند روابطشان را با آل کیا که خود را مدیون آن ها می دانستند حفظ کنند.
آخرین حاکم آل کیا خان احمد کیایی بود که در زمان حکومت شاه طهماسب، علیه دولت صفویه سرکشی کرد و طهماسب نیز به آن جا لشکر کشی کرد و او را دستگیر کرد. البته جانشین طهماسب، سلطان محمد خدابنده صفوی نیز با توجه به همان خدماتی که آل کیا به صفویه کرده بودند او را آزاد کرد و دوباره به حکومت رساند.
با روی کار آمدن شاه عباس که از شاهان مقتدر صفوی بود و نمی توانست در کنار دولت بزرگ خودش، دولت های کوچک را تحمل کند آل کیا نیز دچار مشکل شد؛ زیرا شاه عباس در حدود سال 1000 قمری به منطقه گیلان لشکر کشی کرد و با خان احمد درگیر شد. در این درگیری خان احمد فرار کرد و به عثمانی پناه برد و عثمانی هم که می خواست از این اختلافات داخلی استفاده کند موفق نشد. در این مدت، هر چه خان احمد تلاش کرد رضایت صفویه را بدست آورد موفق نشد و نهایتا در سال 1005 در بغداد در گذشت و با مرگ او می توان گفت که دولت آل کیا منقرض شد.
سوال: بعد از تشکیل حکومت آل کیا، روابط دوستانه میان مرعشیان و آل کیا نیز ادامه پیدا کرد؟
خبرهایی از درگیری میان آن ها در منابع نمی بینیم. البته این دو دولت بخاطر وجود دشمنی مانند تیمور و همچنین داشتن دو خصیصه شیعی و از سادات بودند به یکدیگر نیاز داشتند و طبیعی است که روابط دوستانه ای داشته باشند.
اقدامات آل کیا
اگرچه مدت حکومت آن ها حدودا 224 سال زمانی طولانی است ولی با توجه به این که از نظر جغرافیایی قلمروی محدودی داشته اند و همیشه تحت فشار حکومت های دیگر بوده اند، اطلاعات کمی از آن ها در دست است؛ مثلا آمده است که سید علی کیا، سدی را در منطقه لاهیجان برای تامین آب برنج کاری و همچنین مساجد و مدارس متعددی را ساخت و در این سال ها تجارت ابریشم رواج بسیاری داشته است.
اقدام دیگر آن ها، برداشتن دو مالیات رسمی و ظالمانه ای بود که در زمان گذشته بر عروسی و مرگ گذاشته شده بود.
درباره اعتقادات آل کیا باید گفت که برخی معتقدند این ها در ابتدا شیعه زیدی بوده اند و بعدها به امامیه گرایش پیدا کردند و چه بسا محتمل است این گرایش تحت تاثیر صفویه بوده است. یکی از این شواهد، مهر نگین انگشتر خان احمد کیایی است که ظاهر شعر آن نیز از خودش می باشد:
تا شد سعادت ابدی راهبر مرا شد رهنمون به مذهب اثنی عشر مرا
بزرگانی از اهل علم و ادب در این منطقه ظهور کرده اند که یکی از آن ها مورخ مشهور سید ظهیر الدین مرعشی است.
مهم ترین اقدام آل کیا، حمایت از خاندان صفوی است که اگر این حمایت نبود، دولت صفوی نمی توانست در برابر آق قویونلوها و قراقویونلوها مقاومت کند.
سوال: در ذهن مردم ما این است که صفویه، تشیع را در کشور ما رواج دادند؟ آیا این گونه است؟ تشیع قبل از ظهور صفویه چه وضیعتی داشته است؟
صفویه در سال 907 قمری به قدرت رسیدند؛ در حالی که در 738 قمری به بعد، در منطقه خراسان و خطه شمال شاهد ظهور سه دولت شیعی سربداران، مرعشیان و آل کیا هستیم. قبل از این دولت ها نیز نقل شده است که سلطان اولجایتو یا سلطان محمد خدابنده شیعه می شود و شعارهای شیعی را رواج می دهد.
صفویه به علمای بها دادند و تشیع را رواج و به آن رسمیت بخشیدند و شیعیان را از اقلیت خارج کردند ولی این گونه نبود که بذر شیعه را در ایران بکارند. شیعه در قرن اول و در روزگار حجاج، بصورت غیر رسمی وارد ایران شد و مناطقی مانند قم، ساوه، آوه، کاشان، خراسان، سبزوار و مناطق شمالی ایران مراکز شیعه نشین بود ولی چون شیعه در این سالها تحت فشار امویان و بنی عباس بود نتوانست خودنمایی کند. گرچه در دوره هایی نیز خودنمایی کرد؛ مانند دولت علویان (250 تا 316 ق) یا آل بویه (322 تا 447 ق).
زمانی که مغولان این مانع را برطرف کردند بستر برای رواج تشیع در ایران فراهم شد و صفویه از این موج استفاده کردند و بر دامنه رشد این تشیع اضافه کردند.
متن برنامه های تاریخی رادیو معارف
