به همت معاونت پژوهش مجتمع آموزش عالی تاریخ، سیره و تمدن اسلامی و با همکاری گروه تاریخ اسلام این مجتمع، نشست علمی «پیشینه تشیع در فلسطین تا پیش از جنگ‌های صلیبی»، برگزار شد. در ابتدا، حجت الاسلام والمسلمین صادقی پناه دبیر علمی این نشست با قدردانی از مسئولان برگزارکننده به خاطر ارائه نشست های علمی مسئله محور، از سخنران جلسه خواست تا به ارائه بحث خود بپردازد.
در ادامه،دکتر احمد خامه‌یار، عضو گروه تاریخ و سیره پژوهشکده حج و زیارت وپژوهشگر تاریخ تشیع و فرهنگ و تمدن اسلامی در حوزه شامات و حرمین شریفین و دیگر سرزمین‌های عربی جهان اسلام به ارائه بحث پرداخت.
دکتر خامه‌یار در آغاز صحبت‌های خود، پیشینه اولیه حضور تشیع در شام را متعلق به صحابه‌ای همچون بلال حبشی و ابوذر غفاری دانست که حتی قبل از آغاز حکومت معاویه بر این سرزمین، در آنجا حضور داشتند؛ و از سوی دیگر تا کنون مزار دو تن از صحابه پیامبر (ص) به نام‌های عبادة بن صامت و شدّاد بن اوس، در قبرستان «باب‌الرحمه» شهر بیت‌المقدس، متصل به دیوار ضلع شرقی مسجدالاقصی باقی‌مانده است که در منابع روایی شیعه هر دوی آنها از صحابه دوستدار و هوادار امام علی (ع) معرفی شده‌اند.
وی در ادامه، با اشاره به اینکه قاعدتاً در دوره خلافت امویان امکان رشد تشیع در شام وجود نداشته، ابراز نظر کرد که با براندازی امویان و روی کار آمدن عباسیان، به تدریج زمینه‌های برای گسترش تشیع در شام به وجود آمد؛ و از میان قبایل عربی که دارای گرایش‌های شیعی بودند، در قرون دوم و سوم شخصیت‌هایی همچون دو شاعر برجسته شیعه، دیک‌الجنّ حمصی (د. 236ق) ـ زاده شهر حمص ـ و ابوتمّام طائی (د. 231ق) ـ زاده روستای جاسم در جنوب دمشق ـ از سرزمین شام برخاستند.
به عقیده این پژوهشگر تاریخ، یکی دیگر از عوامل احتمالی رشد و رونق تشیع در سرزمین شام، مهاجرت‌های گسترده سادات علوی به این سرزمین بوده است. چراکه در منابع انساب سادات (همچون کتاب منتقلة الطالبیه ابن طباطبا) به ورود و سکونت بسیاری از سادات علوی به شهرهای مختلف شام همچون حرّان، حلب، حمص، دمشق و رقّه و برخی از شهرهای فلسطین همچون طبریه و رمله اشاره شده است و بسیاری از این سادات در این شهرها مناصب و مسئولیت‌های دینی و سیاسی را عهده‌دار می‌شدند.
دکتر خامه یار همچنین افزود: مهم‌ترین سند تاریخی که دلالت بر نفوذ تشیع در برخی از شهرهای فلسطین دارد، سخن مقدسی جغرافیدان مشهور مسلمان است که در نیمه دوم قرن چهارم، در کتاب احسن التقاسیم خود نوشته است: «اهل طبریه و نیمی از اهل نابلس و قَدَس و بیشتر اهل عَمّان شیعه هستند.» همچنین ناصر خسرو که نیم قرن بعد از طبریه بازدید کرده، در سفرنامه خود به تشیّع مردم طبریه اشاره کرده است.
سخنران جلسه در ادامه، با تشریح ابعاد گسترش تشیع در شهر «طبریه» در شمال فلسطین کنونی، به مهاجرت سادات علوی به طبریه از نیمه دوم قرن سوم و حادثه کشته شدن یکی از آنها به نام ابوالطیب محمد بن حمزه علوی در سال 291ق به دست محمد بن طغج ملقّب به اخشید (مؤسس حکومت اخشیدیان مصر) اشاره کرد. او همچنین با اشاره به وجود زیارتگاه منسوب به سکینه دختر امام حسین (ع) و عبدالله بن عباس بن امام علی (ع) در طبریه، چنین شواهدی را قرینه‌هایی بر نفوذ تشیع در این شهر دانست.
دکتر خامه‌یار همچنین با استناد به سخنی از ابن حزم اندلسی مبنی بر غلبه فرقه نصیریه (علویان کنونی سوریه) بر شهر طبریه، و برخاستن شخصیت‌هایی منسوب به این فرقه از شهر طبریه، همچون ابوسعید سرور بن قاسم طبرانی (د. 426ق) که از مهم‌ترین رجال نصیریه و مؤلف کتاب مجموع الاعیاد ـ از متون دینی مهم این فرقه ـ بوده است، شهر طبریه را حوزه نفوذ نُصیری‌ها (علویان) در قرون چهارم و پنجم دانست که نویسندگان معاصر علوی نیز بر این مسئله تأکید دارند.
عضو گروه تاریخ و سیره پژوهشکده حج و زیارت، در بخش دوم سخنان خود، به تشریح ابعاد حضور تشیّع در شهر «رمله» (نزدیک بیت‌المقدس) پرداخت و با استناد به شواهد پراکنده در متون تاریخی و منابع انساب، همچون مهاجرت بسیاری از سادات علوی به این شهر، که مناصبی همچون خطیب، قاضی و رئیس شهر را عهده‌دار بودند، این شهر را یکی دیگر از حوزه‌های شیعی مهم فلسطین دانست که در متون تاریخی، اشاره چندانی به این مسئله نشده است.
این پژوهشگر با اشاره به اینکه شیخ کراجکی (د. 449ق) از محدّثان و فقهای برجسته شیعه شام و صاحب کتاب کنز الفوائد، مدت‌ها در شهرهای شیعه‌نشین شام همچون طرابلس و صور به سیر و سفر پرداخته و مدتی نیز در دو شهر طبریه و رمله اقامت داشته و در این شهرها با برخی از رجال و محدّثان شیعه و سادات علوی دیدار داشته و برای برخی از امرا و دولتمردان این دو شهر، رساله‌هایی در فقه شیعه تألیف کرده، این مسئله را از دیگر شواهد نفوذ شیعیان در این شهرها به شمار آورد.
دکتر خامه‌یار در پایان سخنان خود گفت: با اشغال بیشتر شهرهای فلسطین و سواحل شامات به دست صلیبیان، مردم این شهرها در مناطق دیگر آواره و پراکنده شدند، حملات صلیبیان را عامل مهمی برای رخت بستن تشیع از شهرهای فلسطین دانست. البته مهاجرت ساکنان شیعه این شهرها به مناطق کوهستانی مجاور به ویژه جبل عامل در جنوب لبنان، باعث شکل‌گیری حوزه شیعی جبل عامل گردید و در واقع می‌توان گفت جامعه شیعی جبل عامل به نوعی ریشه در شهرهای شیعه‌نشین فلسطین دارد.
